Tarihi ve Sanatsal Değeri Paha Biçilemez Olan Eser: Bayeux Duvar Halısı
haziran 1944’te, müttefiklerin normandiya’ya yaptığı çıkarma, 11. yüzyıldan kalma ünlü bayeux halısı yeniden şekillendirilerek tasvir edildi. bu yeni yorumlamada, ikinci dünya savaşı’nın başlıca aktörleri de yer aldı. aynı günlerde, naziler, 1066’da birinci william’ın ingiltere kıyılarına çıkışını anlatan bu eşsiz eseri ele geçirmeyi planlıyordu.
tarihi ve sanatsal değeri paha biçilemez olan bu halı, uzun süredir üçüncü reich’ın ilgisini çekiyordu. adolf hitler, üzerinde tasvir edilen olayı, yani ingiltere’nin fethini, uzun zamandır arzulamış ancak asla başaramamıştı. ss komutanı heinrich himmler, halıyı aryan bir sanat eseri olarak görüyor ve yanlış biçimde avrupa üzerindeki cermen üstünlüğünün kanıtı sayıyordu. onun kurduğu, aryan ırkının kökenlerini araştırmakla görevli ahnenerbe adlı topluluğun tarihçileri, eseri ayrıntılı biçimde incelemekle görevlendirildi. antik dokumanın bu yorumuna göre, normanlar vikinglerin torunlarıydı, onların britanya imparatorluğu ile alman imparatorluğu’nun temellerini attığı düşünülüyordu.
ikinci dünya savaşı patlak verdiğinde fransızlar, halıyı bayeux piskoposluk sarayı’nın bodrumunda, çinko kaplamalı bir sandığın içine yerleştirerek sakladı. ardından, fransa’nın başlıca müzelerinden gelen diğer başyapıtlarla birlikte loire bölgesindeki sourches şatosu’nun depolarına naklettiler. ancak müttefiklerin normandiya’ya çıkmasından sonra, şatonun anglo-amerikalılar için bir hedef hâline gelebileceği endişesiyle gestapo, halıyı silahlı koruma eşliğinde alarak paris’e götürdü ve louvre’un mahzenlerine kaldırdı. 1944 yazında, orta çağ’a ait bu eser, almanya’ya kaçırılma tehlikesiyle karşı karşıya kaldı. savaşın kaderi artık belirlenmiş olmasına rağmen himmler, hâlâ onu ele geçirip vestfalya’daki wewelsburg kalesi’nin duvarlarına asmayı düşünüyordu.
kısa süre önce ingiliz arşivlerinden ortaya çıkan bazı gizli belgeler, 18 ağustos 1944’te, yani almanların paris’ten çekilmesinden üç gün önce, himmler’in fransa’daki ss komutanı carl oberg’e şifreli bir mesaj gönderdiğini ortaya koydu. mesajda “onu güvence altına alması” emrediliyor, yani acilen berlin’e naklettirilmesi isteniyordu. ancak nazilerin uzun süren takibine rağmen, halının ingiliz casusları ve fransız direnişçilerinin eline geçmesiyle operasyon sona erdi. britanya askerî istihbaratı, nazilerin halıya göz diktiğini uzun süredir biliyordu ve operasyonlarını boşa çıkardı. matematikçi alan turing’in de görev yaptığı bletchley park üssündeki kod çözücüler, berlin’den gönderilen sinyalleri ele geçirerek fransız direnişi’ni bilgilendirdi. direnişçiler, nazilerden önce davranarak onları alt etmeyi başardı. böylece ss birlikleri halıyı almak için louvre’a geldiğinde, müze çoktan direnişçilerin eline geçmişti, üstelik bu, yalnızca 48 saat önce olmuştu.
“ingiliz istihbaratının çalışması ve direnişçilerin cesaretinden çok belirleyici olan, hitler’in daha önce fransız müzelerini yağmalamama iradesiydi” diyor, ikinci dünya savaşı sırasında fransız sanatının kaderini inceleyen defending national treasures: french art and heritage under vichy kitabının yazarı. “führer, bir barış antlaşmasıyla birçok fransız sanat eserini karşılık olarak elde etmeyi umuyordu.”
böylece halı, savaşın sonuna kadar müzenin yer altındaki kurşun kaplamalı bir sandıkta güvende kaldı. paris’in kurtuluşunun ardından yeniden gün yüzüne çıkarıldı. kasım 1944’te, adeta kurtuluşunu kutlarcasına, önce louvre salonlarında sergilendi, ardından bugün hâlâ bulunduğu yeri olan bayeux’ya geri götürüldü. bu başyapıtın yüzyıllar boyunca neredeyse hiç zarar görmeden günümüze ulaşabilmiş olması, onun en büyüleyici yönlerinden biridir.
bayeux katedrali’nin orta nefinde, en az 15. yüzyılın sonuna kadar özel günlerde sergilenen değerli duvar halısı, o dönemlerde de ciddi tehlikelerle karşı karşıyaydı. yüzyıllar boyunca izine rastlanmamıştı; ta ki yeniden ortaya çıkana kadar. bu dönemde, bayeux garnizonunun ikmal arabalarını örtmek amacıyla parçalara ayrılarak koruyucu bir örtüye dönüştürülme tehlikesiyle karşı karşıya kaldı. ancak komiser léonard lambert-forestier, durumu fark ederek halıyı evinde sakladı ve böylece bu yıkımı önledi. 1794’te eser nihayet kamu malı ilan edilerek ulusal sanat komisyonu’nun koruması altına alındı. ne var ki, birkaç yıl sonra ingiltere’yi işgal etmeyi planlayan napolyon, onu propaganda aracı olarak kullanmaya karar verdi. bu amaçla paris’e taşınan halı, o dönemde musée napoléon olarak bilinen, günümüzde ise louvre müzesi olarak tanınan yerde sergilendi.
o sırada fransa müzelerinin genel müdürü, eserin kökeni hakkında araştırmalar yapan fransız bilgin bernard de montfaucon’un savına dayanarak ona “kraliçe matilda’nın halısı” adını verdi.
napolyon, halıyı dikkatle inceledi ve uğurlu saydığı bir tesadüften etkilendi. 6 aralık 1803’te, fransız filosunun hazırlıkları sürerken, calais ile dover arasında, 1066’daki hastings muharebesi arifesinde halıda tasvir edilene benzeyen bir gök cismi görüldü. fakat napolyon’un deniz harekâtı kesin olarak başarısız olunca, halı bayeux’ya geri döndü. artık tüm dünyada tanınan bir eser hâline gelmişti. özellikle ingilizler için büyük öneme sahiptir; çünkü norman fethi, anglo-sakson topraklarını bugünkü büyük britanya’ya dönüştürerek ülke tarihinde bir dönüm noktası olmuştur.
19. yüzyılın sonunda ingilizler, eserin birebir boyutlarında bir kopyasını hazırladılar. bu kopya günümüzde ingiltere’deki reading müzesi’nde muhafaza edilmektedir. daha sonraki yıllarda, 1953’te kraliçe ll. elizabeth’in taç giyme töreni ve 1966’da hastings muharebesi’nin 900. yıldönümü vesilesiyle halıyı fransa’dan ödünç almak için çeşitli girişimlerde bulundular. ancak bu girişimler bugüne kadar sonuçsuz kaldı.
günümüzde tarihi halı, bayeux’daki musée de la tapisserie de bayeux (bayeux tapestry museum)’da sergilenmektedir. ancak eser, yalnızca 1 eylül 2025’e kadar ziyaret edilebilecek. bu tarihten sonra müze, en az iki yıl sürecek kapsamlı bir restorasyon sürecine girecek. müze, ekim 2027’de, ı. william’ın doğumunun 1000. yılına yetişecek şekilde yeniden açılacaktır.
birkaç yıl önce fransa cumhurbaşkanı emmanuel macron, bu eşsiz eserin ingiliz hükümetine ödünç verilebileceğini açıklayarak, taşıdığı siyasi önemi bir kez daha vurgulamıştır.
birinci william
normandiya dükü l. robert’in gayrimeşru oğlu olan william, 1028’de normandiya’nın falaise kasabasında dünyaya geldi. çocuk yaşlarından itibaren kararlı kişiliği ve sarsılmaz iradesiyle dikkat çekti. 1035’te, henüz yedi yaşındayken normandiya tahtına çıktı, bir süre büyük amcasının, ardından rouen başpiskoposu’nun vesayeti altında kaldı. yetişkinliğe eriştiğinde normandiya’yı birleştirerek halkının saygısını kazandı. 1066’da ingiltere kralı itirafçı edward’ın ölümünün ardından, tahtın meşru varisi olduğunu öne sürerek hak iddia etti. aynı yıl 28 eylül’de ordusuyla ingiltere kıyılarına çıkarma yaptı ve hastings muharebesi’nde, anglo-sakson soyundan gelen son kral ıı. harold’u kesin bir zaferle mağlup etti.
25 aralık 1066’da william, ingiltere kralı olarak taç giydi. ancak bu fetih, yalnızca bir toprak kazanımıyla sınırlı kalmadı. yeni hükümdar, ülkenin kültüründe, dilinde ve toplumsal yapısında köklü değişimlere öncülük etti. toprakları norman soylular arasında paylaştırdı, iktidarını sağlamlaştırmak için çok sayıda kale inşa ettirdi. onun yönetimi altında ingiltere istikrar ve refah dolu bir dönem yaşadı. 1087’de hayata veda eden william, avrupa tarihinin en etkili hükümdarlarından biri olarak anılmaktadır.
bayeux duvar halısı tarihi ve gizemleri
orta çağ’ın en önemli tarihî belgelerinden biri kabul edilen ve unesco’nun dünya belleği programı’na dahil edilen bayeux duvar halısı, dokuz parça keten üzerine işlenmiş görkemli bir eserdir. toplam uzunluğu 68 metre, yüksekliği ise yaklaşık 50 santimetredir. zaman sırasına göre düzenlenmiş yaklaşık altmış sahnede, 1066’daki ünlü hastings muharebesi’yle sonuçlanan olayları, yani birinci william’ın ingiltere’yi norman fethiyle ele geçirişini betimler. anlatımı, modern bir çizgi romana ya da film şeridine benzetilebilir. kumaş, iki işlemeli bordürle çerçevelenmiş olup çoğu asker olmak üzere altı yüzden fazla insan figürü, iki yüz at, onlarca köpek, ağaç, tekne ve yapı tasvir eder. halının bayeux katedrali’nde bulunduğuna dair belgeler 1476 yılına kadar uzanır, ancak uzmanlar bu esere ancak 17. yüzyılın sonlarında ilgi göstermeye başlamıştır.
kökeni
zamanla halının kökenine dair farklı teoriler ortaya atılmıştır. uzun süre tarihçi dom bernard de montfaucon’un (1655-1741) görüşü kabul görmüştür; buna göre eser, birinci william’ın eşi kraliçe matilda tarafından sipariş edilmiştir. daha sonra ise halının, william’ın üvey kardeşi bayeux başpiskoposu odo tarafından yaptırıldığı ve bir ingiliz rahibeler topluluğu tarafından işlendiği görüşü öne çıkmıştır. araştırmacıların çoğu, hazırlık çizimleri yapılmamış olsa bile, işleme işinin büyük olasılıkla kadınlar tarafından gerçekleştirildiği konusunda hemfikirdir. eserin coğrafi kökeni de tartışmalıdır: kimi uzmanlar fransız yapımı olduğunu savunurken, kimileri ingiliz kökenli olduğunu öne sürmektedir.
bu kadar eski bir esere dair başka gizemler de vardır. örneğin bordürlerdeki bazı desenlerin, sanat tarihçilerine göre, nazara karşı koruyucu (apotropaik) bir anlam taşıdığı düşünülmektedir. halının ortalarındaki bazı sahneler ise, aelfgyva adlı gizemli bir kadın figürüyle ilgili olaylara gönderme yapıyor gibi görünür. en çok tartışılan bölümlerden biri, anglo-sakson kralı ll. harold’un hastings muharebesi sırasında sağ gözüne isabet eden bir okla yaralanıp, ardından bir norman şövalyesi tarafından kılıçla öldürüldüğünü tasvir eden sahnelerdir. pek çok araştırmacı, harold’un gerçekten bu şekilde ölüp ölmediğinden hâlâ emin değildir.
gizemler, halının aniden sona ermesiyle daha da derinleşmektedir. son bölümleri, büyük olasılıkla 1066’da william’ın taç giyme törenini gösteren kısımlar, ne yazık ki kaybolmuş ve günümüze ulaşmamıştır.
