Oscarlı Yönetmen Asgar Ferhadi'nin Son Filmi Kahraman'ın İncelemesi
asghar farhadi’nin son filmi “ghahreman”i izledikten sonra “yalan söylemek işte böyle kötü bir şey, eğer en başta dürüst davransalardı bunlar yaşanmazdı” diye düşünüyorsanız sizin de yalancı iktidarların kandırdığı sıradan insanlardan bir farkınız yok demektir. “ghahreman” filminden sonra ortada bir yalancı arıyorsanız gözleriniz “dürüst olun” yalanlarıyla sizleri uyutan iktidar sahiplerine çevrilmeli. asghar farhadi, muhtemelen karşı olduğu iktidarı taşlamaya yönelik o denli güzel filmler yapıyor ki onun gerçekte kimi eleştirdiğini bir türlü anlayamıyorsunuz. açıkça eleştirenlerin hapislerde çürütüldüğü ya da idame gönderildiği bir ülkede yapacağınız sanat da işte bu denli zekâ dolu olmalı.
Uyarı: Spoiler içerir.
rahim, el becerisine dayalı tabela işleriyle uğraşırken tabelaya eklenecek yazıların bilgisayar ile kolayca alınır hale gelmesinden sonra iş tarifini değiştirmeye karar verir. o da bacanağı gibi bilgisayar sistemine geçecek ve işlerini tekrar yoluna koymaya çalışacaktır. yatırımı için 150 milyon iran tomenine ihtiyacı vardır. bunun için de tefecilere başvurur. parayı ödeyememesi durumunda ise bacanağı bu paraya kefil olmuştur. ancak rahim, filmin geneline de sirayet eden beceriksizliği sebebiyle işi batırır ve borcu ödeyemez. haliyle tüm borç bacanağı tarafından ödenecek ve bundan sonra da rahim, bacanağına borçlu duruma düşecektir.
film, rahim’in borcu sebebiyle yattığı hapishaneden koşullu olarak iki günlüğüne dışarı çıkması ile başlar. buradan anlarız ki rahim bacanağına da borcunu ödeyememiş ve bacanağının şikâyeti sonrası hapse atılmıştır. rahim’in kayınbiraderi hossein’i görmek için çıktığı ve sonrasında ise hemen inmek zorunda kaldığı merdivenler onun yaşayacaklarının da özetidir aslında. rahim, kısa bir sürede önce kahraman sonra da dolandırıcı ilan edilecektir.
bu arada rahim, sanırım işlerini de batırması sebebiyle boşanmak zorunda kalmış; ancak nasıl olmuşsa 8-9 yaşlarındaki ve konuşma problemi yaşayan oğlunun velayetini üzerine alabilmiştir. rahim’in hapse girmişken bile oğlunun sorumluluğunu alabiliyor olması muhtemelen farhadi’nin irandaki hukuk sistemine yönelik bir eleştirisi. normalde oğlanın velayetinin anneye verilmesi gerekirdi. ayrıca rahim, farkondeh isminde başka bir kadınla görüşmekte ve ikisi evlilik planları yapmaktadır. farkondeh ile oğlunun tedavisi için gittiği konuşma merkezinde tanışmışlardır ve görünen o ki ikisi de birbirini çok sevmektedir. fakat hapishane onlar için büyük bir engeldir. en başta farkondeh’in ailesi farkondeh’nin rahim’le görüşmesine karşıdır; çünkü rahim hem hapiste hem işsiz güçsüz hem de çocuklu bir duldur.
hayat ise mucizelerle! doludur. farkondeh, rahim çıkmadan bir hafta önce otobüs durağında altın dolu (17 adet) bir çanta bulmuş ve bundan rahim’i haberdar etmiştir. rahim de hapishanede telefon kullanılması yasak olduğu halde koğuştaki bir arkadaşından telefon edinip bacanağına mesaj atar ve borcunu kapatacağını söyler. aslında plan çok basittir. rahim ve farkondeh altınları bozduracak, rahim borcunun en azından yarısını kapatacak ve ardından da bu iki âşık ailelerini ikna edip evleneceklerdir. ancak hiçbir şey planlandığı gibi gitmez.
rahim ve farkondeh kuyumcuya altınları bozdurmaya gittiklerinde altınların tahmin ettiklerinden az bir para ettiğini fark ederler. normalde 75 milyon tomen tutması gereken altınlar geçen haftaya göre değer kaybetmiştir. ayrıca kuyumcunun hesap makinesinin bozulması, kaleminin yazmaması ve rahim’in kız kardeşinin çantadan ve altınlardan şüphelenmesi rahim’i yaptıkları iş konusunda şüpheye düşürür. zaten bacanağı da 75 milyon değil paranın tamamını istemektedir. 75 milyonu kabul etse dahi borcun kalanı için hossein’den borç senedi istemektedir. fakat buna da hossein’in eşi yani rahim’in kız kardeşi malileh razı değildir. anlaşılan o ki ailede kimse rahim’e borçlarını ödeyebilme konusunda güvenmemektedir.
altınların gerçek sahibini bulup sonra da altınları ona geri verme konusunda başta farkondeh razı olmasa da rahim’in ısrarı ile altınların sahibini bulmaya karar verirler. ancak rahim, bunun için normalde polise gitmesi gerekirken garip bir şekilde bankaya gider ve etrafa kayıp ilanı asar. bu hareketi çok saçmadır ancak altında basit bir sebep yatmaktadır. rahim, yıllar önce kaybettiği öz saygısını tekrar kazanmak istemekte ve yaptığı bu hareketle insanlardan takdir beklemektedir. zaten o yüzden bankacıya iletişim numarası olarak kız kardeşinin değil de hapishanenin numarasını vermiş ve bankacının “hapishanede mi çalışıyorsun” sorusuna da hiç çekinmeden “hayır, borcum sebebiyle hapisteyim, iki günlüğüne koşullu çıkmıştım ve bu sırada bankanızın yakınlarında yüklü miktarda altın buldum” der. bankada çalışanların takdir dolu bakışlarını gördüğünde de mutlu bir şekilde hapishaneye geri dönecektir.
rahim’in hapishanenin telefon numarasını vermesinin de altında yatan sebep aynıdır. hapishanedekiler böylece rahim’in iki günlük salıverilmesinde altın bulduğunu ve borcu olduğu halde de bu altınları geri vermeye çalıştığını öğreneceklerdir. burada da rahim’in tek isteği yıllardır ondan sakınılan takdiri görebilmektir. ancak işler çok kısa sürede rahim’in kontrolünden çıkar. durmadan ağlayan ve gerçek olup olmadığını bilmediğimiz bir hikâye anlatan bir kadın altınların sahibi olduğunu söyleyip altınları rahim’in kız kardeşinden alıp ortadan kaybolur. altınlar neden hemen kadına verildi orası filmde biraz muallak. bir sahnede kadının altınları eksiksiz tarif ettiği söyleniyor ama bu bize yönetmen tarafından sanırım bilerek gösterilmiyor. normalde bir dolandırıcı da bu altınların peşine düşebilirdi; ancak biz sadece tek bir kadının altınları sorduğunu görüyoruz. bu kadının da dolandırıcı olup olmadığı ise net değil.
hapishane yetkilileri altın haberini alır almaz bunu kendi yararlarına kullanmanın peşine düşer. birkaç ay önce hapishanedeki kötü muamele sebebiyle intihar eden bir mahkûmun yarattığı kötü şöhret bu şekilde giderilebilecektir. hemen rahim çağrılır, örnek davranışı dolayısıyla tebrik edilir ve yaşananların basına yansıtılarak onun bir kahramana dönüştürüleceği rahim’e söylenir. fakat rahim, altınları aslında kendisinin değil eşinin bulduğunu söyler. hapishane yetkilisi “o zaman eşinle birlikte bulduğunu söyle” deyince de rahim utanıp sıkılarak kadının aslında eşi olmadığını ama yakın zamanda evleneceklerini söyler. daha evli olmadıkları için de iran gibi bir yerde basının karşısında farkondeh’den bahsetmesi mümkün değildir. bunun üzerine hapishane yetkilisi, sonuçta altını vermek isteyenin kendisi olduğu için rahim’in ben buldum demesinin sıkıntı çıkarmayacağını söyleyip konuyu kapatır. zaten ayrıntılar kimsenin umurunda değildir. önemli olan yaşanan bu süreçten kimin nasıl bir fayda sağlayacağıdır.
rahim, televizyonlara çıkar, altınları nasıl bulduğunu anlatır, aslında başta altınları satmak istediğinden ancak kuyumcuda hesap makinesinin çalışmamasının ona bir işaret gibi göründüğünü ve bu nedenle kararından vazgeçtiğini bile söyler. daha önceki başarısız iş girişimini de hayali bir ortağına yıkar. normalde 150 milyon tomeni kendisi batırmış olsa da muhtemelen bunu söylemeye utandığı için hayali ortağının parayı alıp kaçtığını söyler. ayrıca, tüm parayı bir tefeciden değil de bankadan çektiğini söylemiştir. çünkü ona herkesin önünde tefecilerden bahsetmesinin uygun olmayacağı söylenmiştir. sonuçta onu tefecilere mecbur bırakan sitemin bir suçu yoktur suçlu her zaman vatandaşın kendisidir öyle değil mi! rahim artık ulusal bir kahramandır. borcu olduğu halde parayı geri vermeye çalışması onu herkesin gözünde önemli biri kılıvermiştir. fakat konuşma yaptığı sırada hapishane yetkililerini de övmesi, intihar eden arkadaşları ve hapishanede yaşananlar sebebiyle bazı mahkûmların hoşuna gitmez. bu hoşnutsuzluk daha sonra rahim’in başına çok büyük bir iş açacaktır.
rahim sadece kahraman ilan edilmekle kalmaz bir yardım kuruluşu onun için özel bir buluşma bile düzenler. bu buluşmada toplanan paralar (yaklaşık 34 milyon tomen) rahim’in alacaklısı olan bacanağına verilir ve ayrıca rahim’e kalan borçlarını ödemesi için de belediyede kalıcı bir iş sağlanır. fakat rahim’in bacanağı bu işten hiç memnun değildir. çünkü rahim, insanların gözünde yükselirken kendisi giderek düşmektedir. tüm ülkenin önünde alacağı için bacanağını hapislere atan bir adam konumuna düşmüştür. hâlbuki kendisi o parayı verirken ne zorluklara katlanmış, parayı çıkıştırmak için genç kızının çeyizini bile satmak zorunda kalmıştır. ayrıca ona göre neden bir insan yapması gereken bir şeyi yaptığı için kahraman ilan edilir ki. dünyada onca insan sırf kötülük yapmıyor diye başkalarınca takdir mi görmektedir. rahim’in bacanağı da isyanında haklıdır ancak duruma bu denli öfke duyması ve borcunu ödemesi için rahim’e destek vermemesi, rahim’i haklı olarak içten içe sinirlendirir. zaten rahim’e suçlayıcı bir dille “oğlunun kekemeliğini kullandın ve onu herkesin önüne çıkarıp insanları kendine acındırdın” demesi rahim’i etkileyecek ve ilerde yaşanacakların da fitilini ateşleyecektir.
bu arada rahim, hapishaneden çıkmasının yanında sevdiceği farkondeh’nin ailesiyle de arasını düzeltmiştir. rahim’e başta karşı çıkan farkondeh’nin abisi rahim’in bir ulusal kahraman olduğunu görünce dediği her şeyi yutup kendi ayaklarıyla aşağıya inip rahim’le tanışır. her şey düzeldi derken rahim’e iş sağlayacağını söyleyen belediyede çalışan bir memurun olayları kurcalaması işleri baştan aşağıya değiştirecektir. belediye çalışanı aslında yapması gerekeni yapıp iş için belediyeye mutlu mesut gelen rahim’e basit bir soru sormuştur. “hakkında sosyal medyada olayın düzmece olduğu ile ilgili bazı iddialar var ve bu nedenle bana altını verdiğini söylediğin kadının telefon numarasını ver” der. böyle bir tepkiyle karşılaşacağını beklemeyen rahim, kadınla kendisinin görüşmediğini kız kardeşinin iletişim kurduğunu söyler. bunun üzerine belediye çalışanı rahim’den kadını bulmasını ve onunla birlikte belediyeye gelmesini rica eder.
rahim telaşla kız kardeşine gider ve kadının telefonunu ister. fakat kadın kendi telefonundan değil geldiği taksiciden telefon etmiştir. bunun üzerine taksiciyi bulur ve ondan kadını nereye götürdüğünü öğrenmeye çalışırlar. taksici de yıllar önce haksız yere iki yıl hapis yattığından rahim’e sempati duyar ve ona elinden geldiğince yardımcı olmaya çalışır. söylediğine göre kadın bir kuyumcuda inmiştir. kuyumcuya gidilir ve onlara da aynı soru sorulur. kadını hatırlayan kuyumcu, kadının altınların sahte olup olmadığını sorduğunu söyler ve bu kadın hakkındaki şüpheleri daha da artırır. çünkü gerçek sahibi olsa böyle bir soru sorma ihtiyacı hissetmezdi diye düşünürler. tabi bu, yüzde yüz doğru bir yargı değildir. sonuçta kadın sırf rahimlere güvenmediği için de bunu sormuş olabilir. daha sonra bu kadın, yaşadığı düşülen mahallelilere de sorulmasına rağmen bir türlü bulunamaz ve kadının kendisi de hiçbir şekilde ortaya çıkmaz. fakat bu da kadını dolandırıcı yapmaz; çünkü kadın altınları almaya geldiğinde bu altınlardan işe yaramaz kocasının haberi olmadığını ve kocasından gizlice dişinden tırnağından artırarak bu altınları biriktirdiğini söylemiştir. altınları kaybetmeden önce de dediğine göre amacı altınları bozdurup banka hesabına aktarmaktır. kocası öğrenmesin diye kadının gizli kalmayı tercih etmesi akla yatkındır.
kadını bir türlü bulamayan rahim’e başka bir kadını belediyeye götürmesi için tavsiye veren taksicinin fikri rahim’e mantıklı gelmiş olacak ki belediyeye yanında farkondeh ile gider. ayrıca ona destek olmak üzere rahim’in oğlu, kız kardeşi ve taksici dayı da belediyeye gelmiştir. daha önceden kadının dediklerine çalışmış olan farkondeh ve diğerleri, belediye çalışanını kandırmaya çalışırlar; ama memur ikna olmakta aceleci değildir. kendisine bir mesaj geldiğini ve bu mesajda rahim’in bacanağına bir hafta önceden 75 milyon tomen ödemek istediğini yazdığını söyler. yani rahim’in parayı bulduğunu söylediği günden yaklaşık bir hafta önce bu mesaj rahim tarafından koğuş arkadaşının telefonundan bacanağına atılmıştır. hâlbuki tüm ülke rahim’in altınları iki günlüğüne dışarı çıktığında bulduğunu bilmektedir. rahim bu suçlamalara bir cevap veremez, yalnızca ben o mesajı atmadım demekle yetinir.
ancak rahim o mesajı atmıştır ve hatta kendisini ispiyonlayanın da bacanağı olduğunu düşünmektedir. burada da mesajı kimin belediye çalışanına attığı muallakta bırakılmış. mesajı ona gıcık olan koğuş arkadaşı mı attı, bacanağı mı attı yoksa bacanağının kızı mı attı tam olarak bilmiyoruz. zaten rahim’in bacanağı mesajı kendisinin atmadığını söyler; fakat buna inanmayan ve önceden de ona karşı bir kini olan rahim sinirlerine hâkim olamayarak bacanağına saldırır. araya giren esnaf tarafından bir dükkâna kilitlenen rahim, farkondeh’nin ısrarı sonrası polise teslim edilmekten kurtulur. fakat bacanağının kızı dükkândaki kamera görüntülerini yardım kuruluşuna göndermiştir bile. genç kız, eğer parayı yarına kadar ödemezlerse bu görüntüleri sosyal medyada paylaşacağını ve herkesin bu durumdan zararlı çıkacağını belirtir. tabii ki yardım kuruluşu bunun üzerine partutuş olur. böyle bir görüntü, bir daha kimseden yardım parası bulamamalarına yol açabilecek güçtedir.
artık rahim bir kahraman değil herksin gözünde bir dolandırıcıdır. gerçeği en başta hiç merak etmeyen yetkililer, bundan sonra rahim’in dediği hiçbir şeye inanmayacaklardır. kavga görüntülerinden haberi olan hapishane de telaşlanmıştır. ikinci bir skandal kapılarında beklemektedir resmen. daha en baştan sormaları gereken soruları yumurta kapıya dayanınca rahim’e yöneltirler. rahim’e hapishanenin telefon numarasını nereden buldun diye sorarlar. o da evini boyaması karşılığında sekreterden aldığını söyler. aslında bu yasaktır. hiçbir hapishane görevlisi mahkûmları kendi özel işlerinde kullanamaz. aslında hapishanede telefon bulundurmak da yasaktır. ancak hiçbir yasağı sallamayan hapishane yetkilileri başları sıkışınca bunları dert edinmeye başlamıştır. ilk başta hiç sorgulanmayan ancak yaşananlar sonrası başlarının belaya girebileceğini fark eden hapishane görevlileri tarafından zalimce sorguya çekilen rahim bu duruma sinirlenerek müdürün odasından çıkarken kapıyı sert bir şekilde kapatır. aslında film boyunca rahim’in en dürüst olduğu an kapıyı çarptığı andır. ancak otoritenin duymayı istediği gerçekler değil sadece duymak istedikleridir. bu yüzden rahim, otoritece sert bir şekilde uyarılır ve ikinci seferde kapıyı yavaşça kapatması sağlanır.
ne yazık ki rahim’in kavga videosu sosyal medyada paylaşılır ve olaylar iyicene çığırından çıkar. tam bu anda filmdeki ikinci büyük kavga gerçekleşir. rahim’in kendisi adına toplanan paradan vazgeçip parayı idam edilmek üzere olan bir adamın salıverilmesi için kullanılmasına razı olmasını duyan hapishane görevlisinin aklına başka bir cin fikir gelmiştir. rahim’in kekeme oğlunu videoya alıp bunu herkesle paylaşmayı önerir. böylelikle insanlar rahim’e çocuğu üzerinden acıyacak ve hapishanenin de prestiji az da olsa onarılmış olacaktır. başta buna razı gelen rahim, oğlunun kamera önünde zor durumda kaldığını görünce görevliden nazikçe videoyu silmesini ister. artık olanı kabullenmiş hapishaneye geri dönecektir. ancak, yazımın başında da dediğim gibi bunun dürüstlükle bir ilgisi yoktur. ikiyüzlüce yaşayan ve yönetilen bir toplumda bu değerler hiçbir anlam ifade etmez. önemli olan iktidarın çıkarını koruyup koruyamamasıdır. rahim ve oğlundan önce hapishaneyi düşünen görevli de haliyle videoyu silmek istemez. fakat rahim bu konuda oldukça ısrarcıdır.
filmin sonu da en az bisiklet hırsızları (1948) filminin sonu kadar hüzünlüdür. nasıl o filmde bisikletini çalan kimseye ya da buna yol açan sisteme karşı elinden hiçbir şey gelmeyen bir baba, kendi bisiklet çalmaya çalıştığında kıskıvrak yakalanıyorsa, bu filmde de rahim kıskıvrak yakalanıp geri hapishaneye yollanır. bu sefer, gören herkesin hoşuna giden sakallarını kesmiş, saçlarını da kazıtmıştır. ona sisteme itaat etmekten başka bir şey bırakılmamıştır.
bisiklet hırsızları filmindeki baba ile rahim aslında birbirlerine çok benzer. ikisi de yaşadıkları topluma nazaran oldukça saftırlar. filmde rahim’in hapishane müdürüne “akıllı olsam zaten burada olmazdım” dediği gibi uyanık olması gereken bir sistemde kendisini anlık mutlu edebilecek basit kararlarla hareket ettiği için rahim üzücü bir şekilde kaybeder. hapishane müdürüne, yardım kuruluşuna ve parayı alan kadına hiçbir şey olmaz. olan yine rahim gibilere, doğru düzgün yalan söylemeyi bile beceremeyenlere olmuştur.