İBB'nin Satın Aldığı Fatih Sultan Mehmet Portresindeki İkinci Adam Kim Olabilir?
1) portredeki genç adam, fatih sultan mehmet'in kendisi
portrede fatih sultan mehmet 1479 yılındaki hali ile 21 yaşındaki haline, yani istanbul'u fethetmiş fatih'e bakıyor. bellini bu tabloyu yaparken böyle bir mesaj vermiş olabilir bence.
15. yüzyıl'ı düşünelim, orta yaşlı bir adam ve genç bir adam birbirine dönük vaziyette ressamın karşısında poz veriyorlar, saatlerce duruyorlar. tabi bu benim şahsi görüşüm. katılabilirsiniz, katılmayabilirsiniz.
ama daha gerçekçi bir başka teorim de şu...
2) portredeki genç adam, venedik balyosunun oğlu
bugün bazı kaynaklar da "fatih ve cem sultan portresi" diye verdiler haberi. lakin tablodaki kişi cem sultan değil. zira tablodaki genç adam bilinen cem sultan figürlerinin hiçbiri ile uyuşmuyor.
fatih'in 3 oğlu var: beyazıt, mustafa ve cem.
şehzade mustafa, bellini'nin istanbul'a gelmesinden çok önce vefat etmiş. şehzade beyazıt ise tablo yapıldığında 32-33 yaşlarında. yani tablodaki genç adam (20-21 yaşlarında) beyazıt olamaz.
cem sultan olabilir -ki cem sultan'ın yaşı bu tarihe uyuyor- ama yukarıda belirttiğimiz üzere cem sultan'ın bilinen görüntüsü ile bu tablodaki genç adamın alakası yok. zaten sanatçı tablodaki genç adam hakkında not düşmüş ve tablo şu not ile satışa çıktı:
"sultan 2. mehmet, mevki sahibi genç ile birlikte..."
yani bu şahıs fatih'in oğullarından biri değil. genç yaşta makam mevki sahibi olan biri. ihtimaldir ki bu genç adam dönemin venedik balyosu'nun oğlu.
gentile bellini sarayda çalışırken venedik balyosunun oğlu da kendisine yardımcı oluyor, hatta tercümanlık yapıyor. bellini'nin fatih ile birlikte olduğu tüm zamanlarda venedik balyosunun oğlu da fatih ve bellini'nin yanında. bu bilinen bir gerçek.
o yüzden benim bir diğer görüşüm de bu genç adamın venedik balyosunun oğlu olduğu yönünde...
3) peki bu adamın cem sultan olma ihtimali nedir?
cem sultan olması çok kuvvetle muhtemel.
tablo çizildiğinde cem sultan 24-25 yaşlarında olmalı. konya sancakta olduğu söyleniyor, fakat italyan ressam gentile bellini ile cem sultan'ın karşılaştıkları muhakkak. çünkü bellini'nin cem sultan'ı tasvir ettiği bir başka (kağıt üstüne yapılmış) eseri daha var:
diğer teorilere gelirsek: o dönemde bir batılının, özellikle bir hristiyanın kafasında müslüman sarığıyla padişahla aynı seviyede resmedilmiş olması , fatih sultan mehmed gibi yeniliğe açık bir padişahın bile cüret etmesi düşünülemeyecek bir durum.
o dönemde gayrimüslimlerin giyebilecekleri kıyafetler son derece katı bir biçimde denetleniyor.
keza hristiyan alemindeki tutuculuğun boyutu da osmanlı'dan altta kalır gibi değil. cem sultan'ın eserati döneminde fransız kralı ülkemde müslüman istemiyorum diyerek sultan'ı roma'ya gönderiyor.
cem sultan dışında tek alternatif zekası, yetenekleri ile öne çıkan, müslüman bir paşanın oğlu, padişahın gözdesi bir genç olması, ki bu da pek makul gözükmüyor. (bilinen öyle bir tarihi kişilik yok, üstelik sultan yetenekleri, özellikleri ne olursa olsun hanedana mensup olmayan bir gencin kendisi ile aynı seviyede resmedilmesine muhakkak karşı çıkardı).
resmin cem sultan olması yönünde bir diğer kanıt ise joseph von karabeck'in şu eseri:
bu eserde cem sultan'ın yüz hatları birebir bellini'nin eserine benziyor. diğer taraftan bu tablo da, bellini'nin eserine bakılarak çizilmiş olması dolayısıyla, hatalı olabilir.
ama o halde de, bellini'nin eserindeki ikinci kişinin o devirde de cem sultan olarak görüldüğüne kesin delil.
özetle bu resmin, cem sultan'ın bildiğimiz ilk gerçek portresi olması ihtimali çok güçlü.
bu tezi cem'in fatih'in gözde şehzadesi olması, gönderildiği sancağın (konya'nın), şehzade beyazıt'a göre istanbul'a ulaşılması daha kolay bir yerde olması (dönemin saraya ulaşıp padişahlığı ilan etme yarışında cem sultan'ın babası tarafından kayırılmış olması) gibi sebepler de destekliyor.
o halde fatih kendi yerine geçecek kişi, bir sultan olarak kendisiyle eşit değerde şehzade olarak net bir biçimde cem sultan'ı görüyordu. kaldı ki, fatih ile cem'in kişilikleri de tutucu ve bürokrat yapılı beyazıt'a göre birbirine çok benzer. cem fatih gibi karizma sahibi, cesur (biraz fazla cesur hatta) ve atik bir kişilik.
venedikle yaptığı anlaşmada önemli bir madde olarak oradan bir ressam gelmesini isteyen, batı dünyası ile yazışmalarında batı kültürünü değerli gördüğü bilinen, batı dillerini öğrenen fatih'in, osmanlı'yı batı dünyasına yakınlaştırma projesi için uygun veliaht elbette cem.
fakat neredeyse hiçbir osmanlı sultanı gibi fatih de kendi ölümü sonrasında olacakları planlamamış. istese bile planlayabileceği de şüpheli.
beyazıt'ın fatih'in hayatta olduğu dönemde öldürülmesi, hayatta kalan şehzade sayısını bire indirerek cem sultan'ın ölmesi durumunda imparatorluğu varissiz kalmasına sebep olacağı için kabul edilebilir değil.
üstelik çıkar dengelerini iyi gözetmeyi bilen beyazıt'ın yeniçeriler ve paşalar arasında güçlü destekçileri mevcut, fatih'in bile bu yolda atacağı adımlar kendisine karşı bir isyan başlatabilirdi.
sonuçta osmanlı imparatorluğunun tarihini, kültürünü ve hatta yayıldığı coğrafyayı ciddi bir biçimde değiştirecek olaylar fatih'in ölümü sonrasında yaşandı. 1959'da isviçre'de bir tesadüf eseri bulunan bu tablo da, fatih'in mirasının ve zihnindeki osmanlı'nın yönü konusunda ilginç bir teyit olması yönünden çok önemli.
tablonun sembolik anlamı günümüzde bile devam eden arap kültürüne yakınlık/ batı kültürüne yakınlık tartışmasında özel bir yer tuttuğu için, büyükşehir belediyesinin bu oldukça pahalı hamlesi, yine de makul ve üzerinde durulması gereken ciddi bir siyasi anlam taşıyor.
final notu
sağ alt köşesinde latince 25 kasım 1480 tarihi atılmış bu tabloda, fatih sultan mehmet'in yanındakinin kim olduğu halen bilinmemektedir.
londra’daki christie’s müzayede salonunda islam ve hindu sanat eserleri sorumlusu sara plumbly şöyle demiş:
"bu tablo, istanbul’u fetheden sultan ii. mehmed’in kendi döneminde ya da o döneme yakın bir zamanda yapılmış, özel koleksiyoncuların elinde olan ve günümüze kadar ulaşmış üç portesinden biri. bu özellikle olağandışı bir portre.
padişah’ın yanında başka bir figür görüyoruz. bu kişinin kim olduğunu hala bilmiyoruz. bu kişinin üç oğlundan biri olduğu söyleniyor ancak her ikisi arasında yaş farkının az olması bu teoriyi pek doğrulamıyor. başka bir görüş ise bu kişinin tıraşlı ve beyaz tenli olmasından dolayı bir avrupalı olabileceği. ayrıca diğer kişinin osmanlı görgü kuralları çerçevesinde padişah ile aynı boyutta tasvir edilebilmesi de oldukça olağan dışı. fatih sultan mehmed’in sanata ve batıdaki sanata saygı duymakla tanındığı biliniyor. kendisi benzer portreler de yaptırdı. ancak bunların nerede olduğunu bilmiyoruz. bu portre günümüze kadar ulaşan nadir tablolardan biri."