Harvardlı Gelişim Psikoloğu Gardner'a Göre İnsanlarda Bulunan 9 Zeka Türü
harvard üniversitesi'nde eğitim veren gelişim psikoloğu howard gardner'ın teorisine göre 9 adet (orijinal olarak 7, sonradan eklemelerle birlikte 9) zeka çeşidi vardır. ve çoğunluk tarafından "zeki" olarak nitelendirilen kişiler genellikle bu 9 zeka çeşidinden mantıksal-matematiksel zekası yüksek olan insanlardır.
9 zeka çeşidi olduğunu savunan howard gardner da bugüne kadar bolca eleştirilen tek yönlü zeka ölçmeye yönelik iq testi başta olmak üzere bir sürü standardize edilmiş teste bu yolla eleştiri getiren ve teorisiyle birlikte ortalığı velveleye veren en önemli akademisyen olmuştur. yani gardner'a göre 170 iq'nuz da olsa bu testin içerdiği (ki gardner sözel ile mantıksal-matematiksel dışındaki zeka alanlarını ölçmeye yönelik olmadığını savunur) alanlar dışında kalan zekanız "gerzek" seviyesinde olabilir. bu ne demek? gardner'a göre iq seviyen çok yüksek diye muhteşem bir filozof, müzisyen, veya mimar olacağının garantisi yok demektir.
peki nedir bu 9 zeka türü? inceleyelim:
1. mantıksal-matematiksel zeka
mantık, soyutlama, muhakeme, rakamlar, eleştirel düşünce gibi alanları içerir. ayrıca nedensel sistemlerin altında yatan sebepleri anlama kapasitesiyle ilgilidir. örnekler kimlerdir? cahit arf'tır, joseph-louis lagrange'dır, john nash'tir. matematikçilerde, mühendislerde, bilim adamlarında genellikle yüksek olan zeka çeşidi budur.
2. sosyal zeka
diğer insanların duygudurumlarını, hislerini, motivasyonlarını, mizaçlarını anlayabilme ile ilgilidir. diğer insanlarla kolayca iletişime geçebilirler, empati kurabilirler. konuşmayı ve iletişim kurmayı severler. grupta lider de olabilirler, grubun parçası da olabilirler. insanlar üzerinde etki yaratma konusunda başarılıdırlar. satış personeli, politikacı, öğretmen, psikolog gibi mesleklere uygundurlar. eq'larının yüksek olma ihtimali fazladır. örnekler kimlerdir? barack obama'dır, repütasyonu kötü olsa da jordan belfort'tur. hayatın daha içinden örnek istersen en güzel örnek piç erkek'tir.
3. sözel zeka
bu zeka türü yüksek insanlar okumada, yazmada, hikaye anlatmada, kelime ve tarih (zaman anlamında, dünya tarihi olmak zorunda değil, ama dünya tarihi öğrenmek de okuma ve araştırmayla ilgili olduğu için bu zeka türü kuvvetli insanların alanına girer) ezberlemekte iyidirler. ayrıca kelime ve dil öğrenme konusunda yeteneklidirler. örnek olarak hepimizin aklına gelen isim belli, değil mi? evet, ilber ortaylı. friedrich nietzsche, pablo neruda gibi başka örnekler de verebiliriz.
4. uzaysal (yani görsel, üç boyutlu) zeka
uzaysal muhakeme ve zihindekileri görselleştirebilme ile ilgilidir. örnekler kimlerdir? edvard munch, renzo piano'dur. bu zeka türünde en üst seviyede olan francisco goya'ya, kandinsky'ye bir iq testi yapma şansımız olsaydı mesela, gerçekten dahi olan bu adamların iq'su beklendiği kadar yüksek çıkar mıydı acep? mimarlar, tasarımcılar, ressamlar gibi görsel alanlarda yetenekli olanlar bu alanda yüksek zekaya sahip insanlardır.
5. müziksel zeka
seslere, ritimlere, tonlara ve müziğe duyarlıdırlar. geniş bir perdeye sahiptirler. şarkı söyleme, enstrüman çalma ve müzik besteleme konusunda yetkindirler. en üst seviyesi ise tabii ki mutlak kulak sahibi olan insanlardır. türkiye'den benim çok sevdiğim mahmut orhan bu zeka türü yüksek insanlara örnektir. gönülden bağlı olduğum iron maiden grubu, ludovico einaudi, aretha franklin, shostakovich ve en üst noktaya çıkacaksak, beethoven, mozart en bilinen örneklerdir.
6. doğasal zeka
sonradan eklenen zeka çeşitlerinden bir tanesidir. doğayı ve canlıları tanımlayabilme, ayırt edebilme, sınıflandırabilmek ile ilgilidir. evet, yine aklımıza gelen ilk isim belli değil mi: charles darwin.
7. içsel zeka
iç gözlem yapabilme ve kendisini dışavurabilme ile ilgilidir. kendi duygu ve düşüncelerini anlayabilme, özünde nasıl birisi olduğunu fark edebilme, kendisiyle uyumlu davranışlar sergileyebilme kapasitesidir. güçlü ve zayıf yanlarını doğru değerlendirip, tepki ve duyguları tahmin edebilirler. yani herkes trend neyse ona göre üniversite bölümü seçerken bu insanlar "hayır, ben mühendis olmak istemiyorum, ben istatistik okuyacağım" kararını net şekilde verebilir, "ben xxx'i seviyo muyum acaba" demez, "seviyorum" ya da "sevmiyorum" şeklinde nettir, ayrıca nasıl bir insan olduklarını bildikleri için hayatla ilgili kararları bocalamadan daha net şekilde verirler. yine eq'larının yüksek olma ihtimali fazladır. meslek grubu olarak psikolog olmaya yatkındırlar, ancak psikologların hepsinin içsel zekası yüksektir diye bir kaide yoktur. örnek olarak sigmund freud, emre kapkın, karen horney gibi ruh sağlığı profesyonellerini verebiliriz. hepsi, kendilerini anlayabilmeleri neticesinde ortaya çıkan çalışmalarıyla bilim camiasına katkıda bulunmuşlardır.
8. varoluşsal zeka
aslen bunu sayıp saymama konusunda bilim camiası kararsız. çünkü bilimsel kriterlerle ölçmek için pek uygun bir zeka tipi olmamasından dolayı üstünde tartışmalar sürekli devam ediyor. yaşam, ölüm, din, duyuların ötesinde düşünme gibi konuların hepsi, varoluşla ilgili bütün konularda düşünme yeteneğidir. gerçek din adamları ve filozofların bir kısmını bu zeka grubunda yüksek zekalı olarak değerlendirebiliriz.
9. kinestetik zeka
vücut hareketlerini kontrol etme, objeleri yetenekli bir şekilde kullanmayı içerir. zamanlama, fiziksel eylemin hedefini net şekilde algılama, vücut tepkilerini eğitmeyi de kapsar. genelde, spor, dans, oyunculuk ve bir şeyler üretmede iyidirler. müzisyenler yine bu alanda iyidirler (piyano çalmak sadece müzik bilgisi ve zekası gerektirmiyor sonuçta), aktörler, dansçılar ve profesyonel askerler örnek olarak verilebilir. aslen bana sorsan çok net vinç operatörü derim. hayranım o adamlara. ancak biz yine de daha evrensel örneklere bakalım. michael jackson, michael jordan, michael schumacher, michael douglas, (demek ki adın michael ise bu alanda otomatik olarak zeki oluyorsun :) ) yine ludovico einaudi bazı örneklerdir.
gardner'ın bu teorisine belli başlı eleştiriler de getirilmiştir
özellikle g factor (genel zeka) ve matematiksel zekayı destekleyen kesimdeki araştırmacılar genel zekan yüksekse zaten bu 9 alanda da en azından "zeki" denebilecek seviye veya daha üstünde olduğunu savunurlar, gardner da onlara "tabi tabi, kesin öyledir" der, ciddiye almaz.
bu tip eleştiriler varolmakla birlikte gardner'ın bu teorisi özellikle eğitim sektöründe oldukça dikkate alınır ve çocuklarla ilgilenen profesyoneller bu farklı zeka tiplerine göre farklı yönlendirmeler yaparlar.
ayrıca, şöyle sorular sormamız bile gardner'ın bu eleştirileri neden ciddiye almadığını gösterecektir: gandhi mi daha zekidir yoksa monet mi? nietzsche mi daha zekidir mozart mı? sizce büyük bir yüzde bu sorulara aynı cevabı verir mi?
soruyu doğru hale getirelim: gandhi / nietzsche hangi alanda daha zekidir, monet / mozart hangi alanda daha zekidir? işte şimdi cevaplarımızı net olarak almaya başlayabiliriz.
buna ek olarak, bu zeka türlerinden ancak bir tanesinde çok iyi olabilirsin diye bir kaide de koymuyor gardner. yani matematiksel zekan süperse sosyal zekan çok kötü olmak zorunda değil. yukarıdaki zeka tiplerinden tek bir tanesinde bile örnek vermedik, burada verelim. birden fazla zeka türünde dahi seviyesinde olan en güzel örnek mustafa kemal atatürk'tür. leonardo da vinci örneğini de verebiliriz.
özetle, sizin zeki bulduğunuz insanı başka birisinin gerzek bulmasının, başkasının gerzek bulduğunu ise sizin zeki bulmanızın temelinde gardner'ın bu teorisi yatar, çünkü atıyorum siz matematik zekası yüksek insanlara zeki derken (türkiye'de genellikle böyledir) karşıdaki, bir filozofun beynine sahip insanları zeki buluyordur. farklı zeka türlerine değer veren bir çoğunluğun zeki olduğu konusunda hemfikir olduğu insanlar ise genellikle birden fazla zeka türünde üst noktalarda kalan kişilerdir.