Amerika'da En Çok Reçete Edilen İlaçlardan Olan Ritalin Nedir, Etkileri Nelerdir?
öncelikle belirtmek gerekir ki, bu yazıda yer alan bilgiler tıbbi tavsiye niteliğinde değerlendirilmemelidir. kişisel deneyim ve bilgileri içeren bu yazıda gösterilen kaynakların hatalı veya eksik bilgi içerebileceği göz önünde bulundurulmalıdır. gözlemlenen etki/yan etkiler ilaçla veya etken maddeyle ilişkili olmayabilir ve bireysel farklılıklar gösterebilir. bilinçsiz ve gereksiz kullanımdan uzak durulmalı ve bu yönde gösterilen çabaların ciddi tıbbi ve hukuki sonuçları olduğu unutulmamalıdır. bilgi almak için, bir profesyonelden yardım almanız tavsiye edilir.
bu yazıda; ritalin hakkında sahip olduğum bilgileri ve kendimce yaşadığım deneyimi paylaşmak isterim.
ritalin, dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (dehb) ile narkolepsi hastalarının tedavisi için kullanılan metilfenidat içeren bir uyarıcıdır.
popülarite ve yaygın kullanım
ritalin, özellikle son yıllarda çokça spekülatif amaçlarla kullanılabilen ve her nasılsa, kolayca ulaşılabilen popüler bir ilaç haline geldi. özellikle bireyler, bir doping algısıyla veya supradyn tarzı bir takviye gibi; basit ve kontrolsüz bir şekilde kullanmakta veya dağıtmakta bir beis görmemekte.
2019 yılında amerika birleşik devletleri'nde, en çok reçete edilen 51. ilaç konumundadır. yaklaşık 2 milyon hastaya, 14 milyon kutu reçete edilmiştir. (kaynak)
birleşik krallık'ta the times tarafından yakın bir zamanda yapılmış bir araştırmada, oxford, edinburgh, nottingham ve london school of economics gibi önde gelen üniversitelerde metilfenidat kullanımının son derece yaygın olduğuna, öğrencilerin 2 sterlin karşılığında reçetesiz bir şekilde bu ilaçlara ulaşılabildiğine, bu yaygın ve bilinçsiz kullanım, ve bunun bir sonucu olarak sınav derecelendirmelerinde haksızlıklara neden olma potansiyeline dikkat çekildi. bu nedenle, 2022 yılı itibarıyla, yasa dışı uyarıcıların kullanımı ile ilgili büyük bir çalışma başlatılmasına ve üniversiteler ile öğrenciler için yeni kurallar içeren çerçevelerin hazırlanması kararlaştırıldı.
ülkemizde ise, her yıl yaklaşık 1.5 milyon kutu reçete edilmektedir. inanılmaz düzeyde yüksek bu denli bir yaygın kullanıma ve bunun neden olabileceği ciddi sorunlara karşın ne yazık ki ülkemizde yeterince ciddiye alınmamakta ve suistimal edilmesini engellemek için bir çaba da sarf edilmemektedir.
2019 yılında, deutsche welle tarafından hazırlanan ve +90 kanalında yayınlanan haberde ise, metilfenidat içeren ilaçların kullanımının son derece yaygınlaştığına ve özellikle öğrenciler arasında odaklanma amacıyla bilinçsizce kullanılan bu ilaçların, madde bağımlılığı riskini arttırdığına dikkat çekiliyor. özellikle tıp, hukuk gibi zor bölümlerde öğrenim gören öğrenciler arasında popülerleşen bu ilaçlara ulaşmak için, basit bir hikaye ile psikiyatrların da kolayca manipüle edilebildiği açıkça söyleniyor.
bu uyarıcının, burundan çekmek suretiyle partilerde dahi kullanılmaya başlandığını ve çeşit çeşit yan etkilere neden olduğunu da görebilirsiniz. kullanan kişilerin yüzlerinde oluşan ifadeleri de dikkatlice incelemenizi tavsiye ederim.
yanlış veya keyfi amaçlarla, umarsızca kullanılan bu ilacın tabi olduğu prosedürleri; bilinçsiz kullanımda veya dağıtımda karşılaşılabilecek ciddi sonuçların anlaşılabilmesi için öncelikle, ülkemizde ve dünyada yapılan sınıflandırmalardan ve öngörülen yaptırımlardan bahsetmek faydalı olacaktır.
ritalin nasıl sınıflandırılır ve nasıl sınırlandırılır?
öncelikle, ritalin etken maddesi metilfenidat olan, amfetamin sınıfında yer alan, ancak etki mekanizması daha çok kokain ile benzerlik gösteren bir merkezi sinir sistemi uyarıcısıdır.
metilfenidat içeren diğer ilaçlar için; (bkz: concerta) (bkz: medikinet)
metilfenidat, kullanımı kontrol altında tutulan ve serbestçe reçete edilemeyen, kırmızı reçete rejimine tabi 10 etken maddeden birisidir. 60 mg/gün doz miktarı aşılmayacak şekilde ve tek reçetede iki aylık süre ile maksimum 3.6 gr reçete edilebilir. ancak çoğunlukla, doktorlar tarafından ihtiyatlı davranılarak; 20 mg/gün veya 30 mg/gün doz miktarı üzerinden 2 veya 3 kutuya denk gelecek şekilde; maksimum 600 mg veya 900 mg toplamında reçete edilmektedir.
kırmızı reçete ile sınırlandırılmış diğer etken maddelerden bazılarının; fentanil, morfin, kodein gibi önemli ve yanlış kullanımla son derece tehlikeli olabilecek maddeler olduğu görülebilir.
metilfenidat içeren diğer ilaçlarla birlikte reçete edildiğinde de, günlük doz miktarı 60 miligramı geçemez. ilacım bitti diyerek reçete ettirmeniz de mümkün değildir. doktorunuz tarafından belirlenmiş doz göz önünde bulundurularak, size yazılmış miktarın ne zaman biteceği sistem tarafından hesaplanmakta ve öngörülen tarih öncesinde ilacın tekrar reçete edilmesine de izin verilmemektedir. örneğin günlük 20 mg kullanmanız gerekli görülmüş ve size üç kutu ilaç verilmişse 45 gün içerisinde tekrar metilfenidat içeren bir ilacın reçete edilmesi mümkün değildir. bu bağlamda, sıkı bir şekilde takip edildiğini söyleyebiliriz.
öngörülen yaptırımlar ve dünyadan örnekler
türk ceza kanunu'nda, uyarıcı maddeleri satan, başkalarına veren, bulunduran, satın alan veya kabul eden kişi, on yıldan az olmamak üzere hapis ve bin günden yirmi bin güne kadar adli para cezası ile cezalandırılır. reçeteye tabi olan ilaçlar için, cezalar yarı yarıya indirilebilir.
dünyadan örnek vermek gerekirse;
birleşik krallık, metilfenidatı class b sınıfı bir uyarıcı olarak kabul etmektedir. uyuşturucunun kötüye kullanımı yasasında da yer verilen bu ilacı reçetesiz kullanmanız veya bulundurmanız durumunda, 5 yıla kadar hapis cezası öngörülürken, para almadan dahi bir kimseye temin ettiğiniz hallerde 14 yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılabilirsiniz.
birleşik krallık hakkında kaynaklar için: drugs and crime misuse of drugs act
amerika birleşik devletleri'nde ise, metilfenidat içeren uyarıcılar program ii sınıflandırmasına tabidir. belirtmek gerekir ki, bu program içerisinde yer alan maddeler, hiçbir şekilde reçete edilemez veya tıbbi gerekçelerle kullanılamaz. yani, program ii'de yer alan ilaçlar, reçete edilebilen ancak yüksek risk içeren ve kullanımı ciddi regülasyona bağlanmış ilaçlardır.
ritalin ve bu sınıflandırmada yer alan diğer maddeler için şu uyarılar yapılmıştır:
- ilaç veya maddenin kötüye kullanım potansiyeli yüksektir.
- amerika birleşik devletleri'nde ciddi kısıtlamalarla şu anda kabul edilmiş bir tıbbi kullanımı vardır.
- ilacın veya diğer maddenin kötüye kullanılması ciddi psikolojik veya fiziksel bağımlılığa yol açabilir.
bu sınıfta yer alan ilaçların yasadışı satılması veya satışa teşebbüste bulunulması, 5 yıldan 20 yıla kadar hapis ile cezalandırılır. ilgili suçun okul çevrelerinde işlenmesi halinde bu cezalar iki kat arttırılırken, uyarıcı satılan kişinin hayatını kaybetmesi neticesinde satıcı, müebbet hapis cezası ile cezalandırılır.
ayrıca, dehb tedavisinde kullanılan ilaçların bir çok ülkede kullanımı yasaktır. rusya, çin, endonezya, bae, tayland, iran, pakistan ve ukrayna başta olmak üzere bir çok ülkede; metilfenidat veya amfetamin içeren ilaçların kullanılması yasak ya da neredeyse imkansızdır.
buna karşın; abd, finlandiya, almanya, avusturalya, birleşik krallık, avusturya, hollanda, kanada, japonya ve türkiye'de established medicine kategorisindedir.
ema bu kategorideki ilaçları "bir ilacın aktif bileşeninin 10 yıldan uzun süredir kullanılması halinde; etkinliği ve güvenliği iyi belirlendiği takdirde ruhsat başvurusu bilimsel literatürden elde edilen sonuçlara dayandırılabilir." şeklinde tanımlamaktadır.
bir diğer tarafta ise, 2019 yılında dsö, metilfenidatı temel ilaçlar listesine eklemeyi reddetmiştir. belirtmek gerekir ki bu liste, en gerekli ve güvenli görülen ilaçları içeren bir listedir ve bir çok ülke nezdinde kılavuz niteliğindedir. red gerekçesi olarak ise, metilfenidatın fayda/zarar kanıtlarının kalitesinin yetersiz oluşu ve kanıtların yorumlanması sırasında oluşan endişeler gösterilmiştir. yanlış kullanım, aşırı doz ve diğer ilaçlar ile etkileşimi için meşru güvenlik endişeleri bulunduğu belirtilmiştir.
dehb tedavisinde kullanılan bir başka etken madde olan amfetamin içeren ilaçların kullanılması ise, bir çok avrupa ülkesinde engellenirken; ülkemizde zorda olsa reçete edilmesi halinde ciddi prosedürler ve daha da ciddi bir fiyat ile getirtilebilmesi mümkündür. filmlere dahi konu olan bu ilaç, sanıldığı aksine ritalin değil, adderall'dir.
bu örneklerden de yola çıkarak, metilfenidat hakkında yeterli bilgiye sahip değilseniz, yasadışı temin veya bilinçsiz kullanımlarda oluşabilecek etkileri veya karşılaşabileceğiniz hukuki sonuçların ciddiyetini tahmin edebilirsiniz.
ritalin'in kullanımı ve etki mekanizması
tekrar etmek gerekirse, ritalin, dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu ve narkolepsi tedavisinde kullanılan bir stimülandır.
sanıldığı aksine bir kokain türevi değildir. nasıl çalıştığı kesin olarak bilinmemekle birlikte; atmış yılı aşkındır reçete edilmektedir ve doğru kullanıldığında çok önemli faydalar sağlamaktadır.
en yaygın yan etkileri; uyku güçlüğü, iştah ve kilo kaybı ile kaygıdır. çekilme sürecinde farklı yan etkiler gösterebilir. ve ilaçla ilgili en sıkıntılı süreç de bu aşamada yaşanır. vücudunuzdan ve zihninizden yavaş yavaş giderken, ruhunuzu da yanına alır. size verdiklerini, misliyle geri alır adeta. uykusuz geceler, boşluğa bakan gözler, karanlık düşünceler. (bkz: ritalin çekilmesi)
unutmamak gerekir ki; ilaçla zehir arasındaki fark dozdur
ritalin'in yetişkinlerde kullanılabilmesi için güvenli ve yararlı olduğuna dair yeterli veri bulunmamaktadır ve üretici firma novartis tarafından, ilacın yetişkinlerde kullanılmaması tavsiye edilmektedir. onlarca yıldır bu düzeyde yaygın kullanılan, hakkında sayısız araştırma yapılan ve çocuklardan mislice yetişkinlere reçete edilen bir madde hakkında, çalışma mekanizmasının tam olarak anlaşılamaması, halen yeterli verinin bulunmaması ve meşru güvenlik endişelerinin varlığı da dikkate alınası bir sorun olarak öne çıkmaktadır.
üretici firma novartis tarafından hazırlanan kullanım talimatı ile detaylı bilgi ve olası yan etkileri inceleyebilirsiniz: kullanım talimatı
özetle, metilfenidat hakkında bazı güvenlik endişelerinin halen varlığını sürdürdüğü açıktır.
ancak tüm bunlara rağmen, ritalin kullanan kişilerin büyük çoğunluğunda dehb semptomlarında azalma olduğu, çevreleri ile daha iyi ilişkiler geliştirebildikleri ve akademik performanslarında iyileşmeler gösterdikleri kanıtlanmıştır.
kullanıcılarda, daha az dikkat dağınıklığı ve uzayan dikkat süreleri gözlemlenmiştir.
bir diğer cephede ise, dehb problemi yaşamayan ve uygunsuz ilaç kullanan kimselerde, mevcut durumlarının kötüleştiği, ilacın olumsuz ve ciddi yan etkileri ile çok daha yüksek oranda karşılaşıldığı de saptanmıştır. yani, yasadışı yollardan temin ederek veya gerçek bir dehb hastası olmadan ritalin kullanıyorsanız, hiç bir anlamlı etki görmemekle birlikte; bir çok advers sonuç ile ve çekilme sürecinde ciddi sıkıntılarla karşılaşmanız da olasıdır.
metilfenidat, görev belirginliğini ve uyarılmayı arttırdığı için, doğru kullanıldığında performansı ve odaklanmayı arttırır. sigara içen bireylerde, nikotin bağımlığını arttırabilir ve daha çok sigara içme isteğinde neden olabilir.
amfetamin ile benzer düzeyde bağımlılığa neden olabileceği saptanmıştır. orta düzeyde bağımlılık yapıcı madde olarak sınıflandırılmakla birlikte, önerilen ve reçete edilen dozlar aşılmadığı sürece, bağımlılık yapma olasılığı son derece düşüktür.
20 yaygın uyuşturucu ve uyarıcı madde arasında, bağımlılıkta 13. sırada, fiziksel zararda 12. sırada ve sosyal zararda 18. sırada yer almaktadır. (ilgili analiz)
reçete edilmeden önce, kalp ile ilgili gerekli tetkiklerin yapılması ihmal edilmemelidir. kullanım sürecinde de, kalp sağlığınızı düzenli olarak takip edilmesi önemlidir. çok yüksek kan basıncına sahip olanlarda, kalp hastalığı öyküsü olanlarda kullanılması önerilmemektedir. düzensiz kalp atışları, kalp krizi, inme gibi yan etkilere neden olabileceği de unutulmamalıdır.
ritalin, 2 ila 4 saat arasında etki süresine sahipken; concerta gibi aynı etken maddeyi içeren ilaçlar daha uzun süre etki göstermektedir. ritalin'in çok kısa sürede etki gösterme mekanizmasına sahip olmasına rağmen; çoğunlukla ilaç alımından 30-45 dakika arasında etki göstermeye başladığı bildirilmektedir.
kişisel deneyim ve gözlemler
ritalin kullanmaya başladıktan sonra, bir süre boyunca kendimi gözlemleyerek sağladığı etki ve yan etkileri not aldım.
uyarı: burada bahsedilen etki/yan etkilerin bazıları ilgili ilaç kaynaklı olamayacağı gibi, kişisel bazda değişen farklı etkilerin varlığı da söz konusu olabilir.
yaşanan etkileri ve gözlemleri özet olarak toparlamak gerekirse, şu şekilde bahsedilebilir:
- kullanım öncesi, 30 dakikadan fazla masa başında oturamayan veya başkaca bir nesne ile uğraşmadan mesul olduğu işe odaklanamayan bir kişi olarak; 3-4 saat süresince odak toplayabilen ve sürekli hareketlilik isteği olmadan veya dikkat dağıtıcı bir nesnenin etkisi altına girmeden yapılması gereken her ne ise o işe odaklanan bir birey haline gelmeme yardımcı oluyor.
- bir konu üzerinde çalışırken veya bir kişi ile konuşurken denk gelinen, işitilen bir kelimenin, bir görsel veya herhangi bir unsurun zihninizde farklı kapılar açmasını ve zihinde açılmış binlerce kapının ardında kaybolup giderken; yalnızca sorumlu olunan konu ile muhatap olabilmeyi ve zihninizin kapasitesini yalnızca bir sekme için kullanabilmek noktasında fayda sağlar.
- bir işle uğraşmazken veya çalışmazken bile, fazlaca şey düşünmekten beyninizin zorlandığı, başınıza ağrıların girdiği anlar yerine, duru, sakin ve huzurlu bir hal yaratmaya çalışır.
- bir iş üzerinde çalışmaya başlar başlamaz gelen esneme, uyuma veya o işten kaçma isteği veya mola vermek için çeşitli bahaneler yaratma gayreti gibi anlamsız eylemleri engellemekte başarılıdır.
- sıra bekleyemeyen, girdiği her toplantıyı anında terk etmek isteyen, dürtüselliğin bir neticesi olarak yaklaşmakta olan bir otobüsü dahi beklemek yerine yolunuzu bir saat uzatmayı göze alabilen, yeterki hareket halinde olmak isteyen, uyku hareketliliği nedeniyle her uyandığında ağrılar çeken bir kişinin yerine, sabırlı, sakin, huzurlu ve çok daha az hareketli bir insan olmanıza yardım edebilir.
- uykuyu ve uyku ihtiyacını çok ciddi anlamda azaltırken, ilginç bir şekilde, ne kadar az uyursanız uyuyun, uyandığınızda uykusuzluk ve isteksizlik yerine dinç ve zinde kalkmanızı da sağlayabilmektedir.
- uzun ve sıkıcı metinlerin daha kolay okunabilmesi ve geriye dönmeden ilerlenebilmesi için etki sağlayabilir.
- karşınızdaki kişiyi uzun süre dinlemek ve anlamak görece zor bir eylemken, dikkatinizi karşınızdaki kişiye vermeniz ve sağlıklı bir diyalog yürütebilmeniz, bunun bir sonucu olarak daha sağlıklı sosyal ve ikili ilişkiler geliştirmeniz mümkün olabilir.
- etki süresince, nikotin yoksunluğu hissini arttırabilir.
- kafein içeren içeceklerle birlikte kullanıldığında, çarpıntıya neden olabilir. bu yüzden, mümkün olduğunca başka uyarıcılar ile birlikte kullanılmamalıdır.
- etki sürecinde, cinsel dürtülerde ve istekte belirgin azalmalar yaşanılması olasıdır. bu etki bir çok kullanıcı da gözlemlenmezken, bazı kullanıcılar açısından devamlı ve ciddi bir sorun olarak varlık gösterebilmektedir.
- kullanımın ilk zamanlarında, ciddi kilo kaybına neden olması yüksek olasılıkla mümkündür. öğün atlanılmasına ve hatta zaman zaman açlığı fark edememeye kadar varan derecede ciddi bir iştahsızlık yaratabilir. ancak ilaca veda edilmesinin ardından, bu kiloların hızla ve mislice geri alınması da yaygınca mümkündür. ayrıca kesin bir kanıta dayanmamakla birlikte bazı araştırmalar, zihinsel aktivitenin artması ve metabolizmanın uyarılmasına paralel olarak kalori yakımının da çoğalmasının bir sonucu olarak kilo vermeye neden olabileceği düşünülmektedir.
- sürüş öncesi, ilaç kullanımından uzak durulması gerekebilir. trafikte, odak alanın daralması nedeniyle doğrudan bir nesneye odaklanma gibi sorunlar yaratabileceğinden, reflekslerde ciddi anlamda gecikmeye, yanlış manevralara anlamsız olarak daha sinirli ve stresli bir sürüş gibi problemlere neden olabilmektedir. bu nedenle araç kullanıldığı esnada son derece dikkatli olunmalı ve mecbur kalınmadıkça ilaç kullanımından uzak durulmalıdır.
ritalin ne değildir?
kısaca özetlenen bu etkiler, sizde pozitif bir izlem bırakabilir. ancak unutulmamalı ki, bu ilacı kullanmak size kapasitenizin üzerinde bir performansı veya sahip olmadığınız üstün bir zihni vadetmiyor. yalnızca nörolojik anormalliklerle gelişen dikkat ve aktivite bozukluklarını, normal bir insanın sahip olduğu düzeye getirmeye çalışıyor.
bunu basitçe şu şekilde özetleyebiliriz: bir aracınız var ve siz aracınızın tam performansta çalışmadığını düşünüyorsunuz. yapılan kontrollerde aracınızın yağ eksilttiği ve bu nedenle yeterli yağlama yapamadığı fark ediliyor. ancak bu sorunun kronik olduğu ve aracınız her yağ eksilttiğinde takviye yapmanız gerektiği söyleniyor. siz de aracınızın performansı her düştüğünde takviye yapıyor ve motorun size vadettiği performansa ulaşıyorsunuz. sonra bunu gören cahil komşunuz, elinizdeki yağın halihazırda olağan performansta çalışan aracının da gücünü arttırabileceğini umuyor ve sizden aldığı yağı düzenli olarak motora ekliyor. sonuç olarak, siz normal çalışan bir araç elde ederken, komşunuz ise aracının eski performansını kaybedip, bir çok parçanın bozulmasına neden oluyor.
bu kıssadan almanız gerek hisse ise, hiç bir şikayetiniz yokken yalnızca daha fazla çalışabilmek, odağınızı arttırabilmek vb. gerekçelerle bu ilacı temin etmek niyetinde iseniz derhal vazgeçin ve karşılaşabileceğiniz tıbbi ve hukuki sonuçları unutmayın. ritalin bir doping veya takviye değildir.
bu ilaç size reçete edilmişse, ve kullanımınız gerekli görülmüşse, doktorunuz tarafından önerilen dozu kesinlikle aşmayınız. yetersiz görmeniz halinde doz artırımına gitmeyiniz. alkol ile beraber kullanmanızın çok ciddi sonuçlara neden olabileceğini biliniz. sürekli kullanmaktan kaçınarak belirli aralıklara ilaç tatiline girmeniz ilacın etkisini yitirmemesi açısından önemli fayda sağlar.
deneme amaçlı dahi olsa, ilacı sizden talep eden kişilere kesinlikle vermeyiniz. aksi halde, uyuşturucu/uyarıcı madde temini suçlamasıyla cezalandırılabileceğinizi aklınızdan çıkarmayınız.
son söz olarak, kullanmak niyetinde olan veya halihazırda kullanmakta olan her kimsenin aklından çıkarmaması gereken bir şey vardır,
"ritalin, size verdiklerini geri alırken, sizden aldıklarını da misliyle geri verecektir."