450 Milyon Dolarlık Dünyanın En Pahalı Tablosu: Salvator Mundi

sanat dünyasının lost and found köşesinden çıkarılıp, 450 milyon dolarlık fiyat etiketiyle satılan bir tablo: salvator mundi. yani, latince “dünyanın kurtarıcısı”. aslında "dünyanın kurtarıcısı" dersek marvel filmi gibi geliyor kulağa. halâskâr-ı cihân diyelim daha güzel.

leonardo da vinci’ye atfedilen bu eser, isa mesih’i bir elinde dua işareti, diğerinde kristal bir küreyle tasvir ediyor. restorasyonun öncesi ve sonrası var. işte bu nedenle tablo “gerçekten leonardo’nun mu?” sorusuyla sanat camiasını ikiye bölmüş, netflix belgeseline konu olmuş, bir yatta saklandığı dedikodusuyla da magazin dünyasını sallamış.

21. yy restorasyonu öncesi:

bu hali aslında daha önceki yüzyıllarda birkaç kere restorasyon geçirmiş hatta bazı yerleri tekrar boyanmış hali.

21. yy restorasyonlu, 450m dolara satılmış hali:

isa’nın kristal küresi?

salvator mundi, 1500’lerin başında, muhtemelen leonardo’nun fırçasından çıkmış (ya da çıkmamış, du bakalım). isa, bir elinde “hadi dua edelim” pozu, diğerinde kristal bir küre tutuyor. bu pozu antik yunanca isa kelimesinin yazılımına bağlayan da var bu arada. aslında bayağı kaşarlanmış ve tarihte pek çok kez çizilmiş bir poz. mesela şöyle:

neyse... bu küre, leonardo’nun optik dehasını bağırıyor (mu?): ışık yansımaları, kırılmalar, adeta bir bilim dersi. ama bazı sanat tarihçileri burun kıvırıyor: “yahu, bu yansımalar leonardo’nun standardına göre biraz yavan, sanki asistanı çizmiş.” evet, leonardo’nun “her fırça darbesini hesaplayan” manyaklığına uymuyor diyorlar. tartışma burada başlıyor: bu tablo, leonardo’nun mu, yoksa atölyesindeki bir stajyerin mi eseri? hatta leonardo döneminde veya hemen sonrasında yaşamış ve leonardo'yu taklit etmiş başka bir ressamın da çizmiş olabileceği de iddialar arasında.

bir kısım uzman diyor ki: "bu resimdeki küre gerçek fizik kurallarına uymuyor. yansıttığı görüntü ters olmalı. leonardo bu farkı çok iyi bilirdi". diğer bir kısım ise "leonardo isa'ya saygısından dolayı düz çizmiştir, ters olursa yanlış anlaşılabilirdi". yani kısacası leonardo bu küreyi yan çizse, içine torino belediyespor amblemini düz koysa bile birileri çıkıp "leonardo dahi adam işte böyle yapmış eheheh" diyerek bir bahane bulacaktı.

çizildi, kayboldu, bulundu, kayboldu, bulundu

tablonun geçmişi enteresan. 1500’lerde yapılıyor, sonra puff, ortadan kayboluyor. 17. yüzyılda ingiltere kraliyet koleksiyonunda görülüyor. sonra yine kayıp. 1900’lerde ortaya çıkıyor, ama kimse “bu leonardo” demediği için tozlu raflarda unutuluyor. 1958’de sotheby’s müzayedesinde, 2027 yılı türkiye'sinde bir bardak kahve parasına, yani 2700 tl karşılığı sterline satılıyor. alan adam muhtemelen "salona yakışır" diye düşünmüştü.

2005’te new york’ta bir antikacıda, tozlu bir köşede bulunuyor. uzmana gösterildiğinde bu resmin üzerinde bir bölüme tekrar boyama yapıldığı ortaya çıkıyor. yani acemi bir şekilde restore edilmiş. büyük bir kısmına da dokunulmamış ancak kötü koşullar nedeniyle zarar görmüş. restorasyon başlıyor ve alttaki boyalarda leonardo’nun izleri beliriyor: pentimento (ressamın düzeltmeleri), sfumato tekniği, klasik da vinci dokunuşları. 2011’de londra’daki national gallery, “bu leonardo olabilir” diyerek sergiliyor. bu kısım aslında bayağı tartışmalı çünkü bu resmi leonardo diye sergilemek aslında onu leonardo'ya direkt olarak atfetmek. yani müze aslında biraz kellesini ortaya koyuyor. daha sonra sanat dünyası ikiye bölünüyor: bir grup "leonardo’nun kayıp şaheseri!" diye bayrak açarken, diğerleri "yok, bu olsa olsa atölyesinden çıkma, leonardo sadece ‘şuraya gölge at’ demiş" diyor. leonardo'ya yakın birileri, mesela bir öğrencisi de çizmiş olabilir.

şimdi burada bir parantez açalım. müzayede şirketinin bu tablo bir leonardo demesi insanların kafasında soru işaretleri bırakabilecek bir durum. çünkü işin içinde büyük bir para var. bu resim 450 milyon dolara satıldıktan sonra müzayede evi 50 milyon dolar civarı cebine koymuştur. bu nedenle bir müzenin de bu resmi leonardo olarak sergilemesi fiyatını belki de on katına çıkarmıştır. sadece müzayede evi ve onların danıştığı uzmanlar olsaydı bu paraya gitmezdi. müze tarafından leonardo olarak sergilenmesi demek akademik bir kabul edilme durumu oluşturuyor. müze tarafından bu şekilde sergilenmesi de büyük tartışma yaratıyor bu arada. tanınmış akademik ünlü leonardo uzmanlarına falan da pek danışılmamış ama müze işin içine girince herkesin yine de gözü dönmüş. danışılan uzmanlar ise genelde kararsız kalmışlar. resimde ciddi çelişkiler olduğunu belirtmişler. leonardo'nun çizmiş olabileceği bölümler, restorasyon ile düzeltilen bölümler ve çırakların tamamladığı bölümler birbirine girmiş. resimdeki parmakların anatomisinin yanlış olduğunu söyleyen uzmanlar da var ki bildiğiniz üzere leonardo bu konuda müthiş bir bilgi ve beceri sahibiydi.

inanırsan olur

bir uzman bu resim için "herkes onun bir leonardo resmi olmasını istedi ve bu yüzden herkes onun leonardo olabileceğine dair en iyimser açıdan baktı. ayrıca gerçekten bir leonardo da olabilir." demişti. bu enteresan ve kafa kurcalayıcı bir yaklaşım. çünkü bu resim yüzyıllar sonra bulunmuş ve az sayıdaki leonardo resimlerinden biri kabul ediliyor ve ayrıca yeni dünyada (abd) ortaya çıkmış ilk leonardo eseri. bu yüzden insanlar, bu resmi leonardo'ya atfetmek için fazla hevesli olmuş olabilirler.

450 milyon dolarlık şüpheli resim

2013'de bir rus koleksiyoncuya 127 milyon dolara satılıyor. 2017’de ise meşhur christie’s müzayedesinde olay patlıyor: salvator mundi, 450.3 milyon dolara satılarak dünyanın en pahalı sanat eseri oluyor. alan kim? resmi olarak sır, ama dedikodular suudi veliaht prensi muhammed bin salman’ı işaret ediyor. tablo, satıştan sonra yine sırra kadem basıyor. louvre abu dhabi müzesi "getirin, sergileyelim" diyor, ama sahipleri "yok, eyvallah. sergiledim de geldim ben" deyip reddediyor. efsaneye göre tablo, bir yatta, iklim kontrollü bir odada saklanıyor. hani, “sanat eseri mi, yoksa milyar dolarlık teminat mı?” diye sorası geliyor insanın.

tartışmalar

niye bu kadar tartışma? çünkü hem eski hem de yeni yapılan restorasyon süreci tabloyu biraz “photoshop’lanmış” hale getirmiş. üzerine eklenen boyalar, orijinalin ne kadarını koruduğunu muğlaklaştırıyor. bazı uzmanlar, “bu artık leonardo değil, leonardo + modern boya” diyor. diğerleri, “fırça darbeleri, kompozisyon, her şey leonardo kokuyor” diye savunuyor. kristal küredeki yansımalar zaten anlattığım gibi ayrı bir muamma: leonardo’nun optik hassasiyetine uymuyor gibi, ama belki de o gün öyle yapmak istedi, kim bilir?

salvator mundi, sanat dünyasına dank diye düşen bir meteor gibi oldu. gizemli, tartışmalı, herkesin bir teorisi var. leonardo’nun mu, atölyesinin mi, yoksa modern restoratörlerin mi eseri, bilinmez. ama 45 sterlinden 450 milyona uzanan bu yolculuk, sanat tarihinin en acayip hikayelerinden biri.

resimle ilgili iki tane güzel belgesel var. birincisi the lost leonardo ve öbürü the savior for sale. ikisi de enteresan hem resim hem de müzayedeler bilgiler içeriyor.