Renkli Ekranın Mucidi Håkan Lans ve Dev Şirketlere Karşı Giriştiği Patent Savaşının Hikayesi
dünyayı renklendiren mucit: håkan lans ve çalınan patent 986
isveçli mucit håkan lans, 1970’lerde geliştirdiği buluşuyla bilgisayar dünyasında bir devrim yarattı. lans, 1979 yılında dijital renkli grafik ekran sistemi için abd patenti 4,303,986’yı aldı. bu buluş, bilgisayarlarda renkli ekranların çalışmasını sağlayan temel teknoloji idi. özetle, bilgisayarın hafızasındaki görüntü bilgisini hızlıca işleyip renkli olarak monitöre aktaran bir sistem geliştirmişti. bu sayede bilgisayar ekranında hareketli renkli grafikler mümkün hale geldi. lans’ın renkli grafik sisteminin modern bilgisayar arayüzlerinin temelini oluşturduğu belirtilir. gerçekten de dönemin standart ekran kartı mimarilerinden vga (video graphics array) dahi lans’ın patentinde anlatılan yöntemleri içeriyordu.
lans bu icadını ilk geliştirdiğinde, teknolojisi piyasanın ilerisindeydi. 1970’lerin sonunda buluşunu endüstriye sunmaya çalıştı ancak başta talep görmedi. hatta 1978’de büyük bir bilgisayar şirketine (digital equipment corporation) patentini 600 bin dolara lisanslamayı teklif ettiği, ancak reddedildiği bilinir. bu durum, lans’ın ne denli zamanının ötesinde bir teknoloji geliştirdiğini gösteriyordu. lans, bir süre buluşunu pazarlayamasa da vazgeçmedi. sonunda beklediği an geldi: 1980’lerin ortasında kişisel bilgisayarlarda renkli grafiklere ihtiyaç doğmaya başladı. lans, o dönemde hitachi firmasının ürettiği bir bilgisayarda kendi patentli teknolojisinin lisanssız kullanıldığını fark etti. bu, buluşunun artık fiilen endüstride benimsendiğinin kanıtıydı ve lans için harekete geçme vaktinin geldiği anlamına geliyordu.
lisanssız kullanımlar ve “patent 986” belgeseli
lans, hitachi’nin izinsiz patent ihlali karşısında hakkını aramak için kolları sıvadı. hitachi’ye karşı dava açarak patentinin korunmasını talep etti. hitachi başlangıçta kendini savunmak için lans’ın aslında renkli grafiklerin mucidi olmadığını iddia eden karşı dava bile açtı. yine de uzun süren hukuki mücadelenin sonunda hitachi geri adım attı ve lans ile anlaşarak patent lisans ücreti ödemeyi kabul etti. bu zafer, diğer büyük firmalara da mesaj oldu: lans’ın buluşu resmen tanınmalıydı.
gerçekten de lans’ın renkli ekran teknolojisi, hangi ürün olursa olsun, 1980’lerden 90’lara kadar renkli grafik ekran kullanan neredeyse tüm bilgisayarlarda yer aldı. birçok büyük bilgisayar üreticisi başlangıçta bu temel buluştan lisans almaksızın faydalandı. bu durum daha sonra “patent 986” adlı belgesele de konu olmuş ve lans’ın mücadelesi avrupa tarihinin en büyük patent anlaşmazlıklarından biri olarak nitelendirilmiştir.
aşağıda, lans’ın patentinden yararlanan belli başlı şirketler ve ürünleri özetlenmiştir
* ibm: kişisel bilgisayarlarında lans’ın renkli grafik yöntemini kullanan ilk büyük şirketlerden biri. 1989’da lans ile lisans anlaşması yaparak patenti yasal olarak kullanmaya başladı.
* apple: 1980’lerin sonunda macintosh bilgisayarlarda renkli grafik ekranlar sunmaya başladı ve lans’ın teknolojisini kullandı. daha sonra patent lisansı için lans’a ödeme yapmayı kabul etti.
* hitachi: izinsiz kullanımı tespit edilen ilk firmalardan. monitör ve bilgisayar sistemlerinde lans’ın buluşunu uyguladı; hukuki mücadele sonrası lisans ücreti ödemeyi kabul etti.
* hewlett-packard (hp): kendi pc ve iş istasyonlarında lans’ın patent kapsamındaki tekniklerini kullandı. sonunda lisans anlaşması yaparak lans’a ödeme yapan büyük üreticiler arasına katıldı.
* compaq: 1980’ler ve 90’lardaki kişisel bilgisayarlarında lans’ın renkli grafik kartı teknolojisinden yararlandı. (compaq daha sonra hp tarafından satın alındı ve lisans anlaşmaları bu kapsama girdi.)
* dell: masaüstü ve dizüstü bilgisayarlarında lans’ın buluşunu entegre eden ancak uzun süre lisans ücreti ödemeyi reddeden şirketlerden biri. lans, 1997’de dell’e karşı patent ihlali davası açtı.
* gateway 2000: abd’li bir diğer pc üreticisi. lans’ın patentini izinsiz kullanan ve lisans ödemeyi kabul etmeyen firmalardan; dell ile birlikte dava edildi.
* acer, packard bell, ast research: dönemin diğer önemli pc üreticileri. lans’ın renkli grafik kartı patentindeki yöntemleri ürünlerine uyguladılar. bu şirketler de lans’ın açtığı toplu davalarda yer aldılar ve patentten illegal faydalandıkları iddia edildi.
yukarıdaki liste, lans’ın buluşunun endüstri genelinde ne derece yaygın kullanıldığını gösteriyor. ilk renkli ekran kartının mucidi, aslında her ev ve ofis bilgisayarında kullanılan bir teknolojinin sahibiydi. ne var ki bu başarı, beraberinde zorlu bir hukuk mücadelesini getirecekti.
patent davaları ve zorlu mücadele
lans, patent haklarını korumak ve lisanssız kullanımlardan doğan kayıplarını telafi etmek için hukuki yollara başvurdu. 1997 yılında başta dell ve gateway olmak üzere patentini lisanslamayan şirketlere karşı abd’de dava açtı. ancak bu hukuk mücadelesi beklenmedik bir engelle karşılaştı. lans’ın patenti yıllar önce vergi nedenleriyle kendi kurduğu uniboard ab adlı şirkete devredilmişti. avukatları bu detayı davayı açarken göz ardı etti. karşı tarafın avukatları, lans’ın aslında patentin yasal sahibi olmadığı gerekçesiyle davanın düşürülmesini talep etti.
mahkeme ne yazık ki davayı esasına girmeden bu teknik detaya takıldı. 2001’de abd’de görülen davada hakim, lans’ın patentin sahibi konusunda avukatlarını yanılttığı sonucuna vardı. sonuç olarak lans’ın, dell ve gateway’in tüm mahkeme masraflarını ödemesine karar verildi. bir mucit, kendi buluşunu izinsiz kullanan dev şirketlere karşı açtığı davayı bırakın kazanmayı, üstüne bir de bu şirketlerin avukat masraflarını ödemek zorunda bırakıldı. dahası lans, ihmalkârlık yaptığını düşündüğü kendi hukuk ekibine dava açsa da aynı hakim bu davada da aleyhine karar verip lans’ı kendi avukatlarının masraflarını da ödemeye mahkum etti. tüm bu hukuki süreç sonunda lans’a çıkarılan fatura 100 milyon dolar gibi astronomik bir miktara ulaştı.
bu kararlar, lans için hem maddi hem manevi bir darbe oldu. en üzücüsü, mahkemenin dell ve gateway’in gerçekten patenti ihlal edip etmediği konusunu hiç incelememiş olmasıydı. yani büyük firmalar, bir nevi usul hilesiyle sorumluluktan kurtulmuştu. lans, yıllarını ve tüm enerjisini alan bu dava yüzünden yeni icatlarına odaklanamadı. “tüm istediğim bunu geride bırakıp yeni işlerime bakmak” diyerek isyan etti. haksızlığa uğradığını düşünen lans’a kendi ülkesinden ve avrupa’dan destek sesleri yükseldi. dava o kadar ses getirdi ki, avrupa komisyonu başkan yardımcısı margot wallström bile konuyu dünya ticaret örgütü’ne taşıyarak amerikan mahkemelerinde yabancı mucitlerin adil şekilde korunup korunmadığını sorguladı.
bir mucit ve adalet arayışı
håkan lans’ın hikâyesi, bir yandan bireysel bir mucidin teknoloji dünyasına yaptığı muazzam katkıyı, diğer yandan da büyük şirketlerle tek başına mücadelenin zorluklarını gözler önüne seriyor. lans, ilk renkli ekran kartını icat ederek milyonlarca bilgisayara renk getiren öncü bir bilim insanı olarak tarihe geçti. bugün kullandığımız pek çok grafik ekran teknolojisinin temelinde onun fikirleri yatıyor. öte yandan, yaşadığı patent savaşları gösterdi ki büyük ticari aktörler, bir buluşu izinsiz kullanmak ve bedel ödememek için her yolu deneyebiliyor. nitekim lans’ın davası, bazı büyük şirketlerin hak gaspını önlemek için mahkemede yalan beyanda bulunmaya bile razı olabildiklerini ortaya koydu.
lans’ın azmi ve mücadelesi, patent sisteminin bireysel mucitler için ne denli çetin olabileceğini dünyaya göstermiş oldu. tüm engellere rağmen, håkan lans öncü bir mucit olarak anılmaya devam ediyor ve hikâyesi, tek bir insanın bile teknoloji tarihinde nasıl fark yaratabildiğini ve adalet arayışında nasıl yılmaz bir duruş sergileyebileceğini bizlere kanıtlıyor.
kaynaklar
- anders lotsson, "swedish inventor gets day in court", network world (22 eylül 2006)
https://www.networkworld.com/…ets-day-in-court.html
- "håkan lans – pioneer of gps and digital color graphics", stockholm unveiled museum
https://stockholmunveiled.com/…gital-color-graphics
- sofia forser & carl ullman, "ınfringements on inventors’ and small enterprises’ patents" (yüksek lisans tezi, chalmers university, 2015)
https://odr.chalmers.se/handle/20.500.12380/219728
- "the 986 patent (2015) – documentary summary", moviechat
https://moviechat.org/tt4706208/the-986-patent
- lans v. digital equipment corp. et al., 252 f.3d 1320 (fed. cir. 2001) (abd federal devre mahkemesi kararı)
https://caselaw.findlaw.com/…l-circuit/1344292.html
Bir Zamanlar Performans/Fiyat Ürünü Bilgisayarlarıyla Dikkat Çeken Packard Bell'e Ne Oldu?
