Osmanlı'nın Dikkat Çeken 25 Sadrazamının İlginçliklerle Dolu Hayatı
s: sadrazam
dp: dönemin padişahı
1- s: çandarlı halil paşa dp: 2. murat
adından da anlaşılacağı üzere çandarlı ailesindendir. bu aile öyle bir ailedir ki tarihçilerin kuruluş dönemi diye tasnif ettiği 1320-1453 arasındaki dönemde 80 seneden fazla sadrazamlık makamı çandarlı ailesinin elinde olmuştur. 2. murat döneminde dünyaya kök söktüren onlarca fetih yapıp zafer kazanan paşamız, 2. muratın ölümüyle tahta çıkan 2. mehmet döneminde de sadrazamlığa devam etmiştir. fatihin çok heyecanlı ve tecrübesiz oluşu kendisini tedirgin etmiştir. fatih'i bizansa karşı ılımlı olması konusunda uyarmış, haçlı ittifakı oluşma tehlikesi olduğunu, istanbul kuşatmasını kaldırması gerektiği yönünde ısrar etmiştir. bu telkinlerden rahatsız olan fatihin kulağına bir de halil paşanın bizanstan rüşvet aldığı dedikoduları gelince idam edilmiştir. bu şekilde 80 senedir osmanlıyı osmanlı yöneten çandarlı ailesinin sonu gelmiş olur.
2- s: veli mahmut paşa dp: 2. mehmet
bu kişiyle ilgili bir çok kaynakta inanması güç bir rivayet geçmektedir. paşamız uzun hasan üzerine otlukbeli seferine çıkınca fatihin oğlu şehzade mustafanın, paşamızın ikinci hanımını düdüklediği, paşamızın bunu öğrenince şehzade mustafayı öldürdüğü, bunu öğrenen fatih'in paşayı öldürdüğü bir çok kaynakta geçmektedir.
3- s: lütfi paşa dp: 1. süleyman
paşamız çok sertti. yolsuzlukla, rüşvetle çok sert bir şekilde mücadele eden sadrazam lütfi paşa, aynı zamanda çok dindardı. bekar evlerine baskın yapıp fuhuş yapanları çok sert şekilde cezalandırırdı. paşa, fuhuş yaptığı iddia edilen bir kadının vajinasını kadı hükmü olmadan bir rivayete göre dağlatmış bir rivayete göre de usturayla oydurup idam etmişti. bu dedikoduları duyan karısı, padişahın kız kardeşi olan şah sultan'ın kendisine "hangi vezir zamanında keşf-i avret kılınmıştır ki senin asrında vaki ola, zalim!" diyerek ayıplamıştır. sinirlenen paşa, karısına tokat atmış ve padişahın bacısına tokat attığı için bir güzel dövülmüş sonrasında da azledilmiştir.
4- s: rüstem paşa dp: 1. süleyman
genç yaşta devşirilip saraya girmeye başaran paşamızın göze batması kaçınılmazdı. 26 yaşında silahdar (padişahın sağ kolu gibi bir şey çok önemli bir görev) , 30 yaşında vezir rütbesiyle diyarbekir ve anadolu beylerbeyi olmuştur. padişahın kızıyla evleneceği gündem olunca kendisini kıskananlar paşanın cüzzamlı olduğunu iddia ederler. padişah, bu söylentinin gerçek olup olmadığını araştırmak için baş hekimi, paşayı muayene etmesi için görevlendirir. muayene sırasında paşanın gömleğinde bit bulunur. o dönemki inanışa göre cüzzamlı kişide bit olmayacağına inanılırdı. gömleğindeki bit, cüzzamlı olmadığına delil kabul edilerek evlenmeye izin verildi. "olucak bir kişinin bahtı kavi talii yar. kehlesi dahi mahallinde anın işe yarar." söylemi rüstem paşa için yazılmıştır. (şanslı adamın üzerinde bit çıksa işine yarar anlamındadır)
5- s: koca sinan paşa dp: 3. murat 3. mehmet
osmanlının en görkemli top 10 sadrazamındandır. süleyman hep başbakan şarkısını biliyorsunuzdur. onu hatırlayın. paşamız ne olursa olsun bir şekilde sadrazam olmayı başaran 5 kez sadrazam ilan edilip azledildiği ilginç bir devir yaşamıştır. sadrazamlar tarihinin babası sokullunun ölümünden sonraki makam mücadelesinde yer alan en etkin isimlerdendir. bir çok çekişme sonrası sadrazam olabilmiştir. ilk sadrazamlığı rakibi lala mustafa paşa tarafından baltalanmıştı. paşa, gürcistan seferi sırasında kış mevsimine yakalanmış bu sebeple erzurum'a çekilmişti. tiflis yardım isteyince padişah lala mustafa paşa'nın yiğenini görevlendirdi. tabi bu kişi yardımı geciktirince tiflis, padişaha sitem etti. bu siteme cevaben sinan paşa'ya danışan padişaha karşı padişahın sefere çıkması gerektiğini, lala mustafa paşanın yeğeninin görevlendirilmesinin hata olduğunu söyleyince sadrazamlıktan azledilmiştir. padişaha hediyeler gönderip köşkünde çok görkemli bir parti düzenleyince yeniden sadrazam seçilmiştir. ikinci kez atandığı sadrazamlığında kanuni ve mimar sinan tarafından projesi çizilen karadeniz ve marmara denizinin bağlanması projesini faaliyete koydu. bu projeye göre sakarya civarında yapılacak inşaat ile karadeniz ve marmara denizi arası su yolu açılacak bu şekilde bu bölgelerden odun ve kereste istanbul limanına deniz yoluyla rahatca ulaşacak, bu şekilde gemi yapımı kolaylaşacaktı. (cumhurbaşkanı erdoğan'ın kanal istanbul kanuni projesiydi dediği ama kanal istanbulla alakası olmayan proje bu işte) 30.000 amelenin görevlendirildiği bu proje, odun ve kereste işini tekelinde tutanlar, saraya rüşvetler hediyeler akıtarak söz konusu projeyi onaylayan padişahın ikinci bir fermanla projeyi durdurmasını sağlamışlardır. bu proje sinan paşanın dev projesi olarak duyulmuştu. sinan paşanın rakipleri padişaha "bu adam kendi namını duyurmaya sizin adınızı unutturmaya çalışıyor" deyince sinan paşa, ikinci defa azledilmiştir. yeniçerilerin huzursuzluğu ile üçüncü defa sadrazam ilan edilmiştir. nam ve şöhret düşkünü olan paşamız boş duracak değildir. kanuninin dahi yapamadığını yapıp gelmiş geçmiş en büyük şahsiyet olma arzusuyla padişahı avusturya üzerine sefere çıkma hususunda ikna etmiştir. seferde iki kez başarısız oldu. binlerce müslüman haçlı ittifağı tarafından katledildi. yaşamayı başaranlar istanbul'a göç etmek zorunda kaldı. bu esnada padişah öldü. yeni padişah tarafından 3. kez sadrazamlıktan azledildi. şeyhülislama 30 bin akçe rüşvet vererek sadrazam hakkında fetva çıkartıp azledilmesini sağladı ve 4. kez sadrazamlığı elde etti. ara verilen avusturya savaşına devam etti. öyle bir mağlubiyet yaşadı ki elindeki estergon kalesini bile kaybetti. 4. kez azledildi. yerine gelen sadrazam ne hikmetse 10 gün sonra ölüverdi. yerine 5. kez sadrazam oldu. tekrar avusturya seferine çıkacakken hastalanıp öldü.
6- s: kuyucu murat paşa dp: 1. ahmet
safevilerle yapılan savaşta ayağı kayıp bir kuyuya düşünce safevilere esir düştü. 3 yıllık esaretin ardından ferhat paşa antlaşması ile serbest bırakılıp istanbul'a döndü. avusturya ve macaristan ile yapılan savaşı durdurdu. (bkz: zitvatorok antlaşması) devamında sadrazam olup anadoluya döndü ve 100 yıllık celali isyanını bastırdı. halepte bağdatta çorumda amasyada isyan eden paşaları birer birer bastırdı. kuyucu lakabını öldürttüğü celalî isyancılarının ve onların destekçilerini ölü ve diri derin kuyulara gömdürmesi nedeni ile almıştır. yıllarca anadolu'da öldürttüğü kişilerin kellelerinden yaptırdığı piramitler bir korku hikâyesi olarak anlatıldı. öldürdüğü insan sayısının 30.000 kişiyi geçtiği rivayet edilir. rivayete göre yakalananlar arasında bulunan ufak bir çocuğun katledilmesini emreder. ama cellatlar saklanarak emri yerine getirmez. emrinin yerine getirilmediğini öğrenen kuyucu murat paşa bu sefer yeniçerilere çocuğu öldürmelerini emreder. fakat yeniçeriler de “cellatlar bile kıyamadı, biz nasıl kıyalım?” diyerek onlar da emri yerine getirmez. çocuğu öldürecek kimsenin kalmadığını gören kuyucu murat paşa sırtındaki kürkü çıkarır ve kendi elleriyle çocuğu boğarak kuyuya atar. naima tarihinde yazdığına göre kuyucu murat paşa bu sırada 70 yaşını aşmıştır.
7- s: dilaver paşa s: hain davut paşa dp: 2. osman
burada iki sadrazamdan, bir garip padişahtan ve koca bir imparatorluğun yok oluşundan bahsedeceğiz. dilaver paşa, 2. osman'ın lehistan seferine katılan sultana sadık, kabiliyetli bir paşaydı. bu sefere kadar onlarca yıldır hiçbir padişah sefere katılmamış, seferler sadrazam yahut paşalar tarafından yürütülmüştü. bu seferlerde dişe dokunur bir başarı da elde edilememiş öyleki toprak kayıpları dahi yaşanır olmuştu. bu gidişata dur diyen hevesli ve heyecanlı padişah genç osman, lehistan'a sefer emri vermiştir. genç osman, 200.000 kişilik ordusuyla lehistan'a sefer düzenleyerek baltık denizine kadar fethetmeyi umuyordu. başarısız olmuştur denmese de genç osman'ın beklediği zafer elde edilememiştir. bu başarısızlıktan yeniçerileri sorumlu tutan padişah, devşirme yeniçeri yerine türk kökenli bir ordu kurmayı düşünmüş, bu niyetle anadoluya gidip asker toplamaya niyetlenmiştir. sadrazam dilaver paşa'ya hacca gideceğini, yolda da celalilerle mücadele edeceğini, 1000 yeniçeri 500 kapıkulu alıp üsküdara geçmesini söyledi. cumhurbaşkanı erdoğan'ın 1500 koruması olduğunu düşünürseniz koca cihan sultanının 1500 askerle isyan bastırmaya gitmesinin takdir edersiniz ki inandırıcılığı yoktu. asker noluyor lan edasıyla kazan kaldırdı. dilaver paşa, at meydanında toplanan binlerce yeniçeriye nasihat etmek üzere kimi gönderse taşlanıyordu. ulemanın da yeniçeriye katılmasının ardından isyancılar saraya heyet gönderdiler. ayaklanmacılar şeyhülislam'a bir heyet gönderip padişahı kötü işlere sevkedenlerin idam edilmesi için bir fetva aldılar. bu fetvayı sultan osman'a göstermek için bir ulema heyeti saraya gönderildi. fetvayı okuyan sultan onu yırtıp bir kenara attı ve böylece asileri iyice tahrik edecek ve onları çileden çıkaracak bir harekette bulundu. o gün silahsız olan bir grup ayaklanmacı paşakapısına gitti. dilaver paşa'nın kapı halkı savunmaya geçip attıkları oklardan eylemcilerden bazılarını öldürdüler ve epey kişi yaralandı. bu silahlı savunma ertesi gün ayaklanmacıların silahlı olarak hareketlerine devam etmelerine sebep oldu. ertesi gün silahlanan yeniçeriler dilaver paşanın ve bir grup vezirin idamını istediler. padişah istekleri reddetti ve isyancıların temsilcisi olan ulemayı tutuklattı. halk kitlelerini, ulemayı arkasına alan asker saraya yürüdü. dilaver paşa sarayı yağmalayan isyancılara nasihat vermek istedi, o esnada sadrazam isyancılar tarafından öldürüldü. isyancılar 1. mustafayı padişah ilan etti. genç osman'ı yakalayan isyancılar padişahı soyup eşeğe bindirip yedikule zindanına götürdü. yolda türlü hakaret ve şiddet uyguladıkları padişahı yedikule zindanlarında öldürmek istediler. isyancılara direnen padişahın hayaları sıkılıp etkisiz hale getirildi ve orada katledildi. isyancılardan biri genç osmanın kulağını kesip 1. mustafa'nın annesine götürdü. bu olaylar neticesinde büyük bir kaos ortamı oldu. asker, padişahın öldürülebilir bir insan olduğunu orada görmüş oldu ve hiç bitmeyen isyanlar dönemi başlamış oldu. bu neticesinde anadoluda isyan eden tımarlı sipahiler istanbul'a yürüdü. panik olan yeniçeri, sipahilerin gazını almak için hemen isyan edip genç osman'ın katledilmesinde sorumluların idamını istedi (bak bak aslanlara bak) bu şekilde askeri galeyana getirip 1. mustafayı tahta çıkartan ve kendisi de sadrazam olan hain davut paşa idam ettirdiler. 2. osmanın idam edilmeye götülürken su içtiği çeşme başında idam edilmesine emredildi. çeşme başında bir grup yeniçeri tarafından kaçırıldı. ele geçirilen sadrazam hain davut paşa, yedikule zindanlarında idam edildi.
8- s: topal recep paşa dp: 4. murat
osmanlı tarihinde ilk demokratik şekilde yapılan sadrazam seçimine denk gelmiştir. vezirleri toplayan padişah kimin sadrazam olması gerektiğini sormuş, adaylar çıkmış ancak recep paşa seçilmemiştir. olur mu ulen bu makam benim hakkım seçim de neymiş diyerek hinliğe başvuran recep paşa, asker üzerindeki gücünü kullanarak sadrazam emrindeki askerin taşkınlık çıkartmasını sağlamış ve sadrazamın azledilmesine sebep olmuştur. asker isyan etti bir kere durur mu. ayaklanan asker saray basmış, yeni seçilen sadrazam hafız ahmet paşanın idamı için ayak divanı istemişlerdir. topal recep paşa padişaha "padişahım abdest aldınız mı?" diyerek tehdit etmiştir. (bak ite bak) ayak divanına çıkan padişaha isyancılar sözlü şekilde saldırmışlardır. bu esnada kendisini askerin önüne atan sadrazam hafız ahmet paşayı linç ederek öldürmüşlerdir. asilerin talebi doğrultusunda topal recep paşa sadrazam ilan edildi. padişah bu isyanı sadrazam topal recep paşa ile hüsrev paşanın tertip ettiğini biliyordu. derhal hüsrev paşayı idam ettirip kellesini getirtti. sadrazam recep paşa, sıranın kendisine geldiğini bildiğinden yeni bir isyan tertip etti. ayaklanan yeniçeri hüsrev paşanın idamında kimin parmağı varsa astı. isyancılar birbirine girdi. ramazan ayı bu isyanlar ile geçti. isyancıların birbirine girmesinden fırsat bilen padişah ayak divanına çıktı. ayak divanına çıkmadan topal paşaya "abdest aldın mı" dedi. padişahın önünde idam edildi. evliya çelebi seyahatnamesinde bu ayak divanından uzunca bahseder. padişahın 200 kiloluk gürzü tek eliyle kaldırdığından, isyancı başlarını oracıkta kendisinin öldürdüğünden, askere korku saldığından, askere sadaket yemini aldığı anlatılır. 4. murat sert ve disiplinli bir yönetimle zıvanadan çıkan askeri tekrar hizaya getirdi. en azından bir süreliğine.
9- s: hezarpare ahmet paşa dp: 1. ibrahim
padişah şehri dolaşırken bir öküz arabasının yolu tıkaması üzerine sadrazamı oracıkta idam ediverdi. (şaka değil) bu olay sonrası ahmet paşa sadrazam olmuştur. sultanın iki yaşındaki kızıyla nikah kıyılmış bu şekilde saraya damat olmuştur. bu sadrazamın döneminde çok ilginç bir olay yaşandı. padişah sivas valisi varvar ali paşaya bir emir göndererek o dönem sivasta bulunan güzelliğiyle ünlü ibşir paşanın nikahlı karısını kendisine getirmesini istemiştir. varvar ali paşa, bu emre karşılık "ben pezeveng miyim bir ademoğlunun nikahlı karısını sana nasıl getireyim" demiş, bu şekilde padişaha isyan etmiştir. onu cezalandırmak için görevlendirilen birliğe ibşir paşanın görevlendirildiği söylenir. hatta rivayet odur ki aralarında şöyle bir diyalog geçtiği iddia edilir. "ulan gavat ben senin namusun için padişaha baş kaldırdım sen mi alacaksın benim kellemi" demiş ibşir paşa'nın ise "padişahın dediği olur." şeklinde cevap verdiği rivayet edilir. sadrazam ahmet paşa döneminde sultan ibrahim iyice zıvanadan çıkmıştı. o kadar çok para harcıyordu ki askerlerin ulufeleri ödenemez olmuştu. bu esnada girit seferi devam etmekteydi. venedikliler osmanlı donanmasının giritte olmasını fırsat bilerek çanakkale boğazını kapattı. hazinede para kalmayınca sadrazam ahmet paşa, sebepsiz yere yahut küçük sebeplerle zenginlerin mallarına çökmeye başlamıştı. sultan ibrahimi bir şekilde idare eden sadrazamın kilitlendiği nokta samur ve amber vergisi oldu. padişah ani bir kararla sarayı samur kürküyle kaplatma kararı almış ve samur yetmeyince bu vergi hükmüne göre devlet ricali, ulema ve ocak ağaları ya samur kürkü verecek yahut bunun parasını ödeyecekti. girit seferinden dönen bir yeniçeri ağası kendisinden samur vergisi isteyen memura "ben giritten geldim. barut ve kurşun kokarım. başka bir şeyim yoktur. samur ve amberi görmemişim işitmemişim." diye cevap vermesi üzerine bu olay istanbul'a yayıldı ve büyük bir isyanın ilk kıvılcımı oldu. sultan ibrahim'in mücevherden bir kayık yaptırmak istemesi üzerine sadrazam ahmet paşa halka ek vergiler koydu. bu esnada toplanan tüm vergilerden kendisine pay aldığı iddia edilen ve lüks içinde yaşayan sadrazam hedef haline geldi. ağır vergilerden bıkan asker ve esnaf isyan etti. isyancılar sadrazamı boğarak öldürdü. öldürdükten sonra epey şişman olan sadrazamın vücudunu küçük parçalarına ayırıp bu kişinin yağları her türlü hastalığa iyi gelir diyerek sattılar. hezarpare (bin parça) anlamına gelen bu lakap kendisine bu olay sonrası takılmıştır.
10- s: köprülü fazıl ahmet paşa dp: 4. mehmet
osmanlı'nın senelerdir kötü giden şansı köprülüler ile döndü. tıpkı babası gibi uzun süre ülkeyi yöneten fazıl ahmet paşa, devleti görkemli günlerine geri döndürdü. babası köprülü mehmet paşa çok yaşlanmıştı. padişah, kendisine "senin gibi bir sadrazam bulamam bana birini öner." demiş o da oğlunu önermiştir. babası ölünce 26 yaşında mühru humayun kendisine teslim edilmiş osmanlı tarihinin en genç sadrazamı olmuştur. osmanlı'nın senelerdir süren iç karışıklıklarını gören avusturya zitvatorok antlaşmasını ihlal etmişti. 120 bin askerle avusturya seferine çıkan fazıl paşa, avusturyanın barış isteğiyle karşılaştı. şartlarda anlaşamadılar. fazıl paşa, kanuninin alamadığı uyvar kalesini fethetmişti. fethettiği yerlerdeki halka nazik davranması ve kudretiyle avrupada ünlendi. fransızca "fort comme un turc" yani "türk gibi güçlü" deyiminin doğmasına neden oldu. bugün hala fransızcada kullanılan bu deyim, güçlü ve dayanıklı anlamlarıyla eş anlamlı olarak kullanılmaktadır. fazıl paşa, viyana'ya yürümüş burada bir haçlı birliğinin oluşmasına sebep olmuştur. yönünü almanya'ya çevirmiş irili ufaklı bir çok kale ve şato ele geçirmiş tuna kıyılarına kadar gelmiştir. nehir üzerindeki köprülerin yıkılmasıyla fazıl paşa geri çekilmek zorunda kalmış ve avusturya ile vasvar antlaşmasını imzalamıştır. bir kez daha viyanaya saldırmış iki taraf da feci kayıplar vermiştir. kışın yaklaşmasıyla ordu geri çekilmek zorunda kalmıştır. girit'i almadan dönmeyeceğine yemin eden fazıl paşa, 3 yıl giritte kalmıştır. bu süre osmanlı tarihinde bir sadrazamın görevinden ayrı kaldığı en uzun süre olarak kabul edilir. giritte birleşen haçlı birliğine karşı nihayetinde zafer kazanmış ve giriti fethetmiştir. kendisi giritteyken başlayan lehistan sorununu çözmek için ayağının tozuyla lehistan seferine çıkmış, burada bir çok kale fethetmiş ve lehistanı bucaş antlaşmasını imzalamaya mecbur etmiştir. istanbul'a döner dönmez yeni bir sefer hazırlığı yaparken 41 yaşında vefat etmiştir.
11- smerzifonlu kara mustafa paşa dp: 4. mehmet
başarılı bir sadrazamdır. onlarca başarılı fetihten sonra viyanaya sefer düzenlemiştir. şehri kaba kuvvetle almak istememiş, şehri abluka altına alarak teslim olacağını ummuştur. bu şekilde döneminin çok ötesinde estetik güzellikleri olan şehrin yağmalanmasını, yakılıp yıkılmasını engelleyecekti. ancak abluka altında beklerken 100.000 kişiden oluşan lehistan ordusu yetişmiş ve osmanlı ordusunu bozguna uğratmıştır. bozgun sırasında binlerce top, mühimmat ve çadır düşman eline geçmiştir. bu olay nedeniyle padişah tarafından idam edilmiştir. mustafa kemal atatürk, ileride izleyici olduğu bir tarih dersinde kendisinden övgüyle bahsetmiş, böyle paşaların asırda bir geldiğini söylemiştir.
12- s: baltacı mehmet paşa dp: 3. ahmet
döneminde isveç kralı xıı. karl'ın yarattığı diplomatik kriz yaşanmıştır. osmanlı, isveç-rus savaşında açıktan taraf olmasa el altından isveç'i desteklemekteydi. isveç yenilince isveç kralı şarl, osmanlı'ya sığındı. paşamız bu şekilde sadrazam olur olmaz osmanlı-rus krizinin içine düştü. şarl'ın kışkırtmalı mektupları ile osmanlı-rus arasında geçen prut savaşı yaşandı. baltacı mehmet paşa, 200.000 kişilik ordu ve kırımın desteğiyle rusyayı köşeye sıkıştırmış, rusya, moskovaya yazdığı mektupta ümitsizliğini anlatmıştır. bunun üzerine barış isteği gelmiş ve rusya'nın barış isteğini kabul edilmiş prut antlaşması imzalanmıştır. bu anlamsız barış antlaşması üzerine baltacı mehmet paşanın, rus çariçeye bastığı, baltacı mehmet paşanın moskovaya elini kolunu sallaya sallaya girme imkanı varken çariçenin bu hediyesi ile vazgeçtiği rivayet edilir. her halükarda sadrazam istanbulda aleyhinde yapılan propaganda sonucu azledilmiştir.
13- s: silahdar süleyman paşa dp: 3. ahmet
yukarıda isveç kralı şarl'ın osmanlı'nın başına nasıl bela olduğundan bahsetmiştik. bu adamın osmanlı'nın başına getirdikleri yukarıda anlatılanla sınırlı kalmadı. silahdar süleyman paşa sadrazam olduktan sonra bu adamla uğraştı durdu. şarl, isveç'e dönmeyi kabul etmedi. osmanlı, şarl'ın isteklerinin tamamını yerine getirdi ancak şarl, ülkesine dönmüyordu. sadrazam, eğer dönmeyecekse osmanlı'nın iç taraflarında bir yere sürülmesine karar verdi. şarl, ayrılmayı reddetti. bunun üzerine sadrazam emri uyarınca zorla götürülmek istenince şarl direndi. osmanlı kuvvetleri ve şarl'ın koruma ordusu ve yanında topladığı binlerce askerle osmanlı birlikleri arasında savaş yaşandı. nihayetinde şarl zorla da olsa dimetokaya götürüldü. fakat kendisine yapılan kötü muamele büyük tepki topladı ve sadrazam azledildi.
14- s: deli hoca ibrahim paşa dp: 3. ahmet
osmanlının balıkçı sadrazamıdır. tebdili kıyafet halka karışan padişah kendisinin kayığına biner, kendisinin cesurane fikirlerini beğenir ve vezirlik rütbesi vererek kaptan-ı derya ilan eder. sadrazam olmadan önce kaptan-ı deryalığı döneminde tüm devlet ricali isveç kralının nasıl ülkesine döndürüleceğini düşünüp duruyordu. osmanlı sadrazımının karl ile imtihanı bitmeyecekti. osmanlı topraklarından hem kendi ülkesini yönetiyor hem de sağdan soldan asker topluyordu. onun isveç'e iadesi devlet için gerekliydi. adam resmen bela olmuştu. kaptan-ı derya olan deli hoca ibrahim paşa 20.000 kalyoncu ile isveç kralını ülkesine götürme projesini ciddi olarak padişaha sundu. eğer bu denizden gitmeyi önermekteyse o zamana kadar cebelitarık'tan çıkmayan osmanlı donanması için bu atlantik okyanusu ve baltık denizi seferlerini de içeren bu proje gerçekten çok cesurane proje idi. karadan gitmeyi önermekteyse, işi başardıktan sonra 20.000 kalyoncunun akıbetinin ne olacağı düşünülmemişti. paşanın aleyhindekiler tarafından bu teklif yeni bir "delilik" örneği olarak kullanılmaya başlandı ve deli lakabını aldı. devamında tüm tepkilere rağmen sadrazam ilan edildi. sadrazamlığına devlet ricali tarafından şiddetle karşı çıkıldı kendisinden "kokuşmuş gemici fesine sarılı burma sarığı çıkartılıp başına vezir kavuğu konulduğunda odaya yayılan pis koku, amber tütsüsüyle bastırılmıştı.... sokak ortasında kadınlara laf atan (bir) garip adam(dı)." diye bahsedilir. kendi bağımsızlığına set çekenleri bertaraf etmeyi planlamaktaydı. bunların başında silahdar damat ali paşa'yı ortadan kaldırmak istemekteydi. aynı zamanda devletin başına bela olan şarl'ı da öldürüp tüm düşmanlarından tek seferde kurtulmak istedi. sadrazam, bir yemek tertip edip tüm rakiplerini ve isveç kralı şarlı orada öldürecekti. durumu öğrenen paşa padişaha giderek sadrazamı şu şekilde şikayet etti: "şu adamı devletin başına getirdin, devlet yönetmekten bihaber, beni ve şarlı öldürecektir. beni sen öldür gitmem." demiştir. bunun üzerine padişah, sadrazama neler yaparsın diye sormuş sadrazam da "yeniçeriyi kendime uydurdum" diye cevap verince padişah tarafından idam edilmiştir.
15- s: nevşehirli damat ibrahim paşa dp: 3. ahmet
döneminde venedik'in karadağ'daki isyana destek verip karlofça antlaşmasını ihlal etmesi üzerine mora'ya sefer düzenledi. bu seferde venedik'i bozguna uğrattı ancak aynı sırada avusturyayla da savaşmaktaydı. bu savaşta ağır bir yenilgi alarak pasarofça antlaşması imzalamıştır. bu anlaşma ile avrupanın üstünlüğü kabul edilmiş, osmanlı'da batılılaşma politikası başlamıştır. bu hezimet sonrası değişik bir şey oldu. ne bir isyan, ne bir intikam hırsı hiçbir şey. tam 15 yıl sürecek olan bu barış dönemi ileride lale devri olarak anılacaktı. bir takım ıslahatlar yapılmış, fabrikalar açılmış, osmanlı sanayi devrimi yaşıyor gibi olmuştur. sanatsal ve mimari eserler yapılmış ancak sadrazamın partiye ve eğlenceye düşkünlüğü, iran'a bir kaç kalenin para karşılığı satıldığı dedikoduları dolaşınca "din elden gidiyor" feryatları yükselmişti. hamam tellağı olan patrona halil tarafından bir isyan başlatıldı. osmanlıdaki zevküsefanın şeriata aykırı olduğunu, tüm bu ıslahatların ve gelişmelerin dinen haram olduğunu ileri sürerek isyan etmiştir. sadrazam ibrahim paşayı parçalayarak öldürmüşlerdir. osmanlının ilk batılılaşma serüveni bu şekilde sona ermiştir.
16- s: hekimoğlu ali paşa dp: 1. mahmut
ilk sadrazamlığında avusturya-rusya ittifağının osmanlıya saldıracağını düşünmüş ve iranla savaşı bitirmeye çalışmıştı. gereksiz rus düşmanlığı yaptığı için azledildi. azlinden sonra bosna valisi tayin edildi. valiliği sırasında osmanlı-rus-avusturya savaşı başlamıştı. haklı çıkmıştı. ancak avusturya ve rusya ile barış müzakereleri sürmekteydi. kendisi rusya'nın 150.000 kişilik bir ordu kurduğunu, barış görüşmelerinin osmanlı'yı oyalamak için yapıldığını söyledi. kendisine vesvese yaptığını söylediler ve inanmadılar. kendisi bosna'da ordu topladı. küçücük bir vali iken avusturya'yı perişan etti ve belgrad antlaşmasını imzalamaya mecbur bıraktı. böylece osmanlı'nın 18. yüzyılda yaptığı en kazançlı antlaşmasını imzalamış oldu. sonrasında mısır'da çıkan isyanı bastırmak için mısır'a gönderildi. oradaki isyanı da bastırdı asayişi sağladı. bu başarılarından dolayı ikinci kez sadrazam ilan edildi. iran'ın osmanlı'ya sefer düzenleyeceğini öğrenince hazırlık yaptı. ancak padişah neden sefer hazırlığı yapıyon direkt asker yardımı göndersene diyerek azletti. sonrasında iki kez daha sadrazam oldu ancak kısa sürede azledildi. valilik yaptığı dönemde bir çok isyan bastırmıştır.
17- s: hacı ivaz mehmet paşa dp: 1. mahmut
yukarıda bahsettiğim belgrad antlaşması imzalanınca padişah bu durumdan çok memnun kalmış, istanbul'a dönen sadrazam mehmet paşayı silivride büyük bir törenle karşılamıştı. öyleki sancak-ı şerif sandığından çıkarılarak silivri'de göndere asıldı. ordu davutpaşa'ya geldiğinde sultan ı. mahmud orduyu şahsen karşıladı. ordu alay taburuyla istanbul'a girdi. osmanlı tarihinde ilk defa bir sadrazamın topkapı sarayı'nın orta kapısından atı ile girmesine ve babussade'ye kadar atlı ilerlemesine izin verildi. padişah, sadrazama eşi benzeri görülmemiş bir saygı ve hürmet gösterdi. bu olaydan yalnızca 1 sene sonra şehirde ufak çaplı bir yağma olayını padişaha "yeni bir isyan ortaya çıktı" diye abartarak anlattı. padişah olayın aslını öğrenince çok sinirlendi ve sadrazamı azletti.
18- s: izzet mehmet paşa dp: 1. abdülhamit
kırım hanının da katıldığı bir ziyafet esnasında şeyhülislam ile sadrazam arasında büyük bir münakaşa yaşanmıştır. şeyhülislam, babasının yakını birisi için bir devlet arazisini kiraya vermesini ancak geçen senenin fiyatı üzerinden kiraya vermesini istemiştir. sadrazam mehmet paşa, bu talebe "dediğin arazinin 30 kese altın fazlasına talibi var." şeklinde cevap verince şeyhülislam birden parlamış, misafirlere özellikle kırım heyetine aldırmadan bağırmaya çağırmaya başlamış, ayakkabılarını bile giymeden, kimseden müsade istemeden çıkıp gitmiştir. bu diplomasi skandalına karşı şeyhülislamın azledilmesi gerekmekteydi. ancak padişah, sadrazamı azletti. (burası dağılma dönemi burada hiçbir şey normal değil.) padişah sonrasında bu olaydan üzüntü duymuş ve mehmet paşayı tekrar sadrazam yapmıştır. ikinci sadrazamlığı sırasında büyük istanbul yangını yaşandı. tam 20.000 hane kül oldu. bu yangın sonrası yeterince hızlı müdahale edilemediği için sadrazam azledildi. (maraş depreminde çadır satan kızılayın başkanının istifa etmesinin aylar sürdüğünü, seçimden bir kaç hafta önce zorla istifa ettirildiğini, tek bir bakanın dahi istifa etmediğini hatırlatmak istedim tam şu an.)
19- s: halil hamid paşa dp: 1. abdülhamit
yeniçeri ocağını ıslah etmek istedi. fransa ile yakın ilişkiler kurarak reform için gereken personeli ülkeye getirtti. kendisinin darbe yapacağı söylenince idam edildi. 1. abdülhamit'in sonradan çok pişman olduğu ve ardından gözyaşı döktüğü rivayet edilir. bülent ecevit hükümetinde bakanlık yapan kemal dervişin büyük dedesidir.
20- s: alemdar mustafa paşa dp: 2. mahmut
adamım ya. en sevdiğim ve en başarılı bulduğum sadrazamdır. osmanlının tam onun zamanında yıkılması gerekirdi aslında. bu paşamız sadrazam olduğunda ülke ne haldeydi bir gözünüzde canlandırın. yeniçeriye alternatif olarak kurulan nizam-ı cedid ordusuna karşı yeniçeriler isyan etmişti. o esnada sırp bir domuz çobanı olan kara yorgi sırbistandaki isyanı büyütmüş ve belgrad kalesini ele geçirmiş, 20.000 müslümanı öldürmüştü. müslümanların yaşadığı köy, kasaba ve şehirler yağmalanıyordu. o esnada napolyon bonapart dalmaçyaya asker çıkartmış, rusya eflak ve boğdan'a saldırmış, ingiliz filosu istanbul sularında demirlemişti. tüm bunlar olurken büyük vahhabi isyanı patlak verdi, diğer tarafta ise kabakçı mustafa paşa isyan etmişti. şimdi bir strateji oyunu oynarken başınıza bunların geldiğini düşünün. bilgisayarı tutup duvara fırlatmamak için kendinizi zor tutarsınız. ama bunların hepsi yaşandı ve paşamız üstesinden geldi. kendisinden önceki sadrazam ibrahim hilmi paşa, önce bir seferberlik ilan etti ve istanbul kıyısına topları dizdirdi. istanbul halkı silahlandı. ingiltere filosuna boğazları terk etmesi için ultimatom verildi. karaya su temin etmek için çıkan ingiliz askerleri esir alındı. ingiltere, osmanlının ciddi olduğunu görüp geri çekildi. ibrahim hilmi paşa hemen rusya üzerine gitti. ancak ufak bir rus birliği sadrazamın ordusunu püskürttü. tam bir kaos dönemiydi. zenginler aşırı batı hayranlığından sarhoş olmuş, yobazlar ve cahil kesim dinin elden gittiğini söylüyordu. toplumun kesimleri hiç bu kadar ayrılmamıştı. bu kaos ortamında kabakçı mustafa paşa isyanı çıktı, gözü dönmüş yeniçeri, nizam-ı cedid askerlerini, subaylarını, taraftarlarını tüm şehirde arayıp bulup öldürülüyordu. isyancılar padişahı tahttan indirip 4. mustafayı padişah ilan ettiler. bu esnada tüm bu katliamdan kaçan nizam-ı cedid askerleri, taraftarları ve sadrazam ibrahim hilmi paşa, rusçuk ayanı ve silistre valisi olan alemdar mustafa paşaya sığınmıştı. reform yanlıları gizli bir cemiyet kurarak istanbula gitmesi için teşvik ettiler. kendisi de bir reform yanlısı olan paşa, istanbul'a yürüdü. bu gizli cemiyet (bkz: ruscuk yaranı) padişaha gidip alemdar mustafa paşanın istanbula geleceğini söyledi. padişah buna kesinlikle izin vermedi. bu esnada rusyayla barış yapılmış, ordu vasfı kalmayan, eşkiya çetesi yeniçeri, savaş dönüşü edirne'de yine isyan etmişti. alemdar mustafa paşa edirneye gidip isyanı bastırdı, dönemin sadrazamı mustafa paşa, alemdar mustafa paşaya biat etti. alemdar paşanın istanbul'a yürüdüğü öğrenilince istanbul'a giden yollar kapatılmıştı. alemdar paşa, önce kabakçı mustafayı bir baskınla öldürdü. alemdar paşa ve sadrazam istanbul'a geldiler. padişah 4. mustafa, alemdar paşaya vezirlik ünvanı ve tüm balkanlarda osmanlının temsilcisi ve serdarı olduğuna dair hattı hümayun yazdı. alemdar mustafa paşa babıaliye baskın yaptı. sonrasında sarayı bastı. padişah, alemdar paşaya sadrazamlık teklif etti. alemdar paşa, şehzade selim'in tahta geçmesi gerektiğini ileri sürdü. bu esnada padişah derhal emir vererek şehzade selimin ve şehzade mahmutun öldürülmesini istedi. böylece tek osmanoğlu olarak tahtından edilemeyecekti. şehzade selim öldürüldü ancak şehzade mahmut saraydaki cariyeler tarafından kaçırılıp saklanıldı. alemdar paşa, şehzade mahmut'u tahta çıkarttı. istanbul yurdun dört bir yanından gelen ayanların getirdiği milis kuvvetleri ile dolup taştı. istanbul'da huzur sağlanmıştı. alemdar paşa ayanlarla bir toplantı yaptı. bu toplantı sonucunda bir belge imzalandı ve bu belge türk tarihindeki ilk anayasal belge niteliğinde olan sened-i ittifak ismini aldı. bu belge bir taraftan merkezi otoriteyi kuvvetlendirmekle beraber padişahın teorik mutlak iktidarına gölge düşürmekteydi. aynı zamanda merkezi otoritenin askeri konularda bile ayanlara bağlı olduğunu içermekteydi. sekban-ı cedid isminde modern bir ordu kuruldu. padişah, tüm bu yenilik hareketlerine müsade etti. ancak osmanlı'da değişmeyen bir kural vardı. bir padişahı tahtından eden, ne olursa olsun cezasını çekerdi. yeniçeriler beklenmedik bir şekilde isyan edip alemdar paşanın konağını bastılar. burada hazırlıksız yakalanan paşa saraydan yardım istedi. padişah, yardıma yanaşmadı. yardım gelmeyeceğini anlayan alemdar paşa, barut fıçılarını ateşleyip intihar etti. bu intihar patlamasında içeri girmeye çalışan 1000 yeniçerinin 600'ünün öldüğü söylenir.
21- s: mustafa reşit paşa dp: abdülmecid
bitmek tükenmek bilmeyen iç karışıklıklar, savaşlar ve isyanlardan faydalanan birisi de mısır'daki kavalalı mehmet ali paşa olmuştur. mısır'da kendi valiliğini ilan eden mehmet ali paşa'nın valiliği padişah tarafından onaylanmak zorunda kaldı. ancak sarı öküzü verdin bir kere. ırak ve suriyeyi işgal eden paşa, anadoluya girmiş konya'ya kadar ilerlemişti. konya'da osmanlı ordusuyla savaşmış ve osmanlı ordusunu yenip istanbul'a doğru yürüyordu. ingiliz ve rusların desteğiyle kavalalı yenildi. bu desteğin elbette bir karşılığı olacaktı. işte o karşılık: tanzimat dönemine hoşgeldiniz. bu döneme kadar osmanlı sadrazamları daha çok mülkiye amirleri arasından seçilirdi. bu dönemden sonra özellikle diplomatlar arasından seçilir oldu. çünkü sadrazamı belirleyen ülke hangi diplomat ile ilişkileri iyiyse onu sadrazam yapılmasını istiyordu. aciz padişah da o kişiyi sadrazam ilan ediyordu. bu dönem ülke nasıl kurtarılır sorunundan çok, hangi ülkenin himayesinde kurtulur tartışmalarının olduğu bir dönem olmuştur. işte öyle bir dönemde ingilizlerin önerisiyle gelmiştir mustafa reşit paşa. tanzimat fermanını yazarak duyurdu. her ne kadar uygulanma alanı bulmasa da tüm bu manda ve himaye tartışmaları arasında cumhuriyet fikri doğmasına neden oldu. hukuk, eğitim ve bilim alanında büyük adımlar atıldı. o dönem patlak veren osmanlı-rus savaşında ingiltere ve fransa'dan yardım istedi. ingiltere ve fransa'nın yardımıyla rusya yenilgiye uğradı. bu savaş sonucunda paris antlaşması imzalandı. bu antlaşmanın şartlarından birisi de ıslahat fermanının yapılmasıydı. ıslahat fermanı imzalandı. bu iki fermanla asırlardır süren müslüman-gayrimüslüm ayrıcalığı yerine hür ve eşit vatandaşlık kavramı tanınmış oldu. herkes eşit osmanlı vatandaşı olursa milliyetçilik akımının üstesinden gelineceği düşünüldü. ancak bu eşitlik algısı ıslahat fermanıyla gayrimüslümlere verilen imtiyazlara dönüştü. gayrimüslümler kendi meclislerini kurabilecekler, kendi mahkemelerini açabilecekler, kendi okullarını açabilecekti. düşünülenin aksine bir osmanlı milleti değil osmanlı milletlerini daha çok ayıran bir yapı oluşmasına neden olmuştur.
22- s: mithat paşa dp: abdülaziz
sultan abdülaziz'i tahttan indiren darbenin liderlerinden birisi olmuştur. devamında kısa bir padişahlık yapan 5. murat'ın da tahttan indirilip 2. abdülhamit'in tahta çıkmasına sağlamıştır. türk hukukunun ilk anayasası kanuni esasive meşrutiyetin mimarıdır. kendisinin bir cumhuriyet rejimi tasarladığı iddia edilmiş ve bunu öğrenen padişah tarafından idam edilmiştir. her ne kadar döneminde hain olarak anılsa da menderes hükümetinde itibari iade edilmiş ve bjk inönü stadyumuna mithat paşa stadyumu ismi verilmiştir. stadın ismi 1973'te ismi tekrar inönü stadyumu olarak değiştirilmiştir.
-2. abdülhamit dönemi-
2. abdülhamit döneminde ayda bir sadrazam değiştirildiğinden bu dönemde dikkat çeken bir sadrazamdan bahsetmek mümkün değildir. zaten bu dönem sultanın devlet işlerini tek başına yürüttüğü bir dönemdir. ancak böylesine bir tarihi yazıda abdülhamitten bahsetmesek olmaz. esasında abdülhamit çok da kötü birisi değildir. misalen 4. murattan daha otokratik ve sert değildi. kendisinden çok daha zalim padişahlar olmuştur. günümüzde abdülhamit'in sevilmeme nedeni avrupa'da yüzyıllar önce başlayan, tarihimizde ise o dönemlerde ite kaka götürülmeye çalışılan demokratik hareketlere şiddetle karşı çıkması olmuştur. o dönemde yaşanan her demokrasi hareketi "abdülhamite rağmen" yaşanmıştı. abdülhamit, muhalefet kabul etmiyordu. abdülhamit'e muhalefet etmek vatan haini ilan edilmek için yeterliydi. kendisini iç ve dış düşmanlarla savaşan bir lider olarak tanımlayan abdülhamit vaktinin çoğunu sarayında, yurdun dört bir yanına yaydığı casuslarının raporlarını okuyarak geçiriyordu. o kadar paranoyaklaşmıştı ki mühru hümayun u teslim alan bir sadrazamın "o paranoyaklaşmış bir adamdır, kimseyi dinlemez, sen bana sadrazam ol derken kendini öldür diyorsun." şeklinde tepki gösterdiği rivayet olunur. kendisini hedef alan yazı yazanları tutuklatıp sürgüne gönderdi, insanlar ismi geçmeden eleştirmeye başlayınca abdülhamit'i anımsatan yıldız, burun vb. kelimelerin kullanılmasını yasakladı. dış ilişkilerde denge politikası izledi. arasının iyi olmadığı bir ülkeye karşı başka ülkeyi koz olarak kullandı. ne var ki 93 harbinde bu politika patladı. osmanlı hiç olmadığı kadar büyük toprak kaybetti. o döneme kadar süren osmanlıcılık (herkes eşit osmanlı milletidir) düşüncesi yerine ümmetçi bir düşünce benimsedi. islam birliğine güvendi, o da tutmadı. girdiği savaşlarda asker, abdülhamit yanlısı, ittihat ve terakki yanlısı ve hürriyet ve itilaf yanlısı olarak ayrılmıştı. sürekli suikastlerin olduğu, iç çekişmenin bitmediği bir dönemdir. bunların temel nedeni kendisinden önceki padişahların aksine "ben yöneteceğim" demesinden gelir. şayet abdülhamit bunu yapmasaydı, vahdettin de atatürk'ün kellesi için cansiparane uğraşmasaydı belki de tıpkı ingiltere'deki, belçika'daki gibi padişahlık kurumu hala olacaktı. kim bilir.
23- s: talat paşa dp: 5. mehmet
sadrazamlık dönemi ve öncesi talat, enver ve cemal paşalar birlikte üçlü paşalar dönemi olarak anılır. ittihat ve terakki iktidarı olarak bilinen bu dönemde sert bir siyasi rekabet içine düşmüşler, osmanlının balkan savaşlarına, 93 harbine ve 1. dünya savaşına katılmasına sebep olmuşlardır. osmanlı tarihinin o döneme kadarki en milliyetçi hükümeti türk tarihine en büyük zararı vermiştir. ama unutulmaması gerekir ki zaten yıkılmış bir ülkeyi yönetiyorlardı. balkan harbine girilmemesi gibi bir şansları yoktu. buradaki hataları orduyu siyasetin tam merkezine koymalarıydı. meclisteki düşmanları hürriyet ve itilaf fırkası (ki bu iki fırka birbirlerinin yöneticilerine suikast düzenleyecek kadar zıt) yanlısı askerler ile ittihat ve terakki yanlısı askerler arasındaki zıtlaşma da savaşın kaybedilmesinde etkin rol oynamıştır. yine 93 harbini ilan eden padişah olsa da savaşa girilmesi konusunda ciddi şekilde ısrar etmişlerdir. ve final, kaybettiğimiz toprakları belki geri alırız diye 1. dünya savaşına katılmalarıyla osmanlının sonunu getirmişlerdir. savaşmadan sarıkamışta şehit düşen binlerce asker, bilmem kaç cephede verilen amansız savaş ve nihayetinde ittihat ve terakkiyi feshedip almanya'ya gitmişlerdir. talat paşa, hür ve kabul edilmiş masonlar locasının ilk büyük üstadıdır. rusya ile yapılan görüşmelerde rusya'nın 93 harbinde aldığı toprakları geri almıştır. berlin'de ermeni bir suikastçi tarafından öldürülmüştür. cumhuriyete giden süreçte büyük rol oynamışlar, atatürk'ün milli bir devlet kurması yolunda fikir babası olmuşlardır.
24- s: ahmet izzet furgaç dp: 6. mehmet
1. dünya savaşının kaybedilmesinin ardından ittihat ve terakki kendisini tasfiye etti ve yöneticileri yurtdışına kaçtı. ahmet izzet paşa, ittihat ve terakkinin ileri gelenlerinden olsa da savaş sorumluluğuna katılmamış, yolsuzluk ve cinayetlere bulaşmamış olduğundan rauf orbay, fethi okyar ve cavit bey gibi isimlerle kabinesini oluşturdu. bu kabine oluşturulduğunda mustafa kemal paşa'nın harbiye nazırlığına kesin gözüyle bakılıyordu. sadrazam, atatürk'e yazdığı mektupta istanbul'a gelip harbiye nazırı olmasını istedi. ancak atatürk kendisi yerine yukarıda ismi yazılı paşaların isimlerini önerdi. izzet paşa, mondrosu imzalayarak 1. dünya savaşını sonlandırdı. sonrasında gelen damat ferit hükümetinde harbiye nazırı oldu. sivas kongresinde toplanan temsilciler meclisi ile görüşmeleri yürüttü. ankara hükümetiyle itilaf devletleri arasındaki ilişkiyi yürütmek için bilecik'e gitti. burada atatürk'e şayet sevr antlaşmasını uygulayabilirse yunan işgaline son verebileceklerini söyledi. sevri kayıtsız şartsız reddeden atatürk tarafından 3 ay ankara'da alıkonuldu daha sonra serbest bırakıldı. atatürk nutukta kendisini ağır şekilde eleştirmiş ve halife taraftarlığını hayatının sonuna kadar korumakla itham etmiştir. cumhuriyet ilanından sonra hain ilan edilmemiş, kendisine bağlanan emekli maaşı ile hayatını idame ettirmeye devam etmiştir.
25- s: damat ferit paşa dp: 6. mehmet
aciz bir devletin aciz bir sadrazamıdır. iktidarda olduğu dönemde bir taraftan itilaf devletlerinin isteklerini yerine getirip onları yatıştırmaya, diğer taraftan ittihat ve terakkinin kalıntılarını yok etmeye çalıştı. sırf itilaf devletlerini sakinleştirmek için boğazliyan kaymakamı kemal bey'i idam etti. bir çerkez çetecisinin liderliğinde kuva-yi inzibatiye ismiyle bir birlik kurdu ve 90.000 sandık cephaneyi denize döktü. mustafa kemal atatürk ve arkadaşları için idam kararı vermiş, yakalanıp idam edilmesi için tüm valiliklere emir göndermiş, sevr antlaşmasını imzalamıştır. ingilizlerin baskısı ile şeyhülislamdan kuvva-yi milliyeye katılanların eşkiya olduğuna, öldürülmelerinin meşru ve farz olduğuna dair fetva almıştır. milli mücadelenin başarılı olmasının ardından yurtdışına kaçtı ve fransa'da öldü. son sadrazam tevfik paşa kendisi için "alafrangalıkta frenkleri bile geçmişti." demişti. yine kendisi ile ilgili bir yazıda "londra'dan dönüşünde alafrangalaşmış ve nihayet adeta müslümanlığa düşman kesilmişti. evindeki erkek ve kadın hizmetçileri kâmilen rum idi. sözlerinde, nutuklarında, yazılarında hep yunan ve latin darbımesellerinden, hurafatından ve rivayetlerinden (mitolojisinden) bahsederdi. (...) hulasa tamamen garpleşmiş, fakat milliyet hislerinden tamamen mahrum kozmopolit ruhlu bir adam idi." ifadeleri geçmiştir.
60 Bin Kişinin Ölümünden Sorumlu Zalim Osmanlı Sadrazamı: Kuyucu Murat Paşa
