Hawaii'deki Yanardağlar Neden Daha Uysal?

hawai'deki yanardağlar, dünyadaki diğer yanardağlara pek benzemez. normal yanardağlar aniden patlayıp bir anda etrafı cehenneme çevirirken, hawai'dekiler nispeten daha uysal, evcil yanardağlardır. bunun sebebi hawai'deki yanardağlardan akan lavların dünyanın çok daha derinlerinden gelmesidir.

bildiğiniz gibi yanardağlar yerin altındaki magmanın yüzeye çıktığı yerlerdir. peki milyarlarca yıl boyunca magma hep yüzeye çıkıyor da, bu magma neden hiç bitmiyor? çünkü magma bir yandan yanardağlardan dışarı çıkarken, diğer yandan dünyanın kabuğu tarafından sürekli beslenir. bunu şöyle izah edeyim, bildiğiniz gibi tektonik levhalar sürekli hareket halindedir. bir tektonik levha bir yöne doğru hareket ederken, arkasında bıraktığı açıklığı yeraltından gelen magma yüzeye çıkarak doldurur. levhanın diğer ucu ise başka bir plakanın altına girerek derinlere doğru iner ve orada yüksek sıcaklıktan dolayı eriyerek magmaya dönüşür. yani aslında bir toprak-magma döngüsü vardır. nasıl ki tabiatta oksijen döngüsü, azot döngüsü, su döngüsü varsa; aynı şekilde magma döngüsü de vardır.

yanardağlardan yüzeye çıkan magma da aslında bir zamanlar normal toprak parçasıydı diyebiliriz. örneğin atlantik okyanusu, iki büyük tektonik levhanın birbirinden uzaklaştığı bölgedir. burada amerika plakası ile avrasya plakası birbirinden uzaklaşırken ortada oluşan boşluğu yeraltından gelen magma doldurur. bu bölgede sayılamayacak kadar çok sayıda deniz altı volkanları ve volkanik bacalar mevcuttur. bu yüzden bu bölgede okyanus tabanında upuzun bir sıradağlar zinciri vardır. buna 'orta atlantik sırtı' denir.

öte yanda sürekli batıya ilerleyen amerika plakası, pasifik plakasıyla çarpışır. pasifik plakasının yoğunluğu daha fazla olduğu için amerika plakasının altına girerek magmaya dönüşür. amerika plakası da pasifik plakasının üzerine bindiğinden havaya kalkar ve bir sıradağ zinciri oluşturur.

kuzey amerika'nın batısındaki batısındaki rocky dağları ve güney amerika'nın batısındaki ant dağları bu mekanizmayla oluşmuştur. işte deprem, yanardağ gibi baş belaları da hep bu bölgelerde ortaya çıkar. çünkü ortada diğerinin üstüne çıkan hareketli bir plaka ve bir diğerinin altına girip magmaya dönüşerek magma basıncını yükselten başka bir plaka vardır. bu bölgelerde bulunan yanardağların püskürttüğü lavlar oldukça zengin içeriklidir. çünkü tektonik plaka yerin altına girip magmaya dönüşürken beraberinde su, silisyum ve envai çeşit minerali de yeraltına götürerek magmaya karıştırır. bu bölgelerde oluşan yanardağlar (strato volkanlar) sudan ve silisyumdan zengin lavlar püskürtür. ayrıca bu magma yüzeye yakın yerde oluştuğundan nispeten daha soğuk, macun kıvamında bir magmadır. bu tarz magma püskürten yanardağlar psikopat yanardağlardır. çünkü magma macun kıvamında olduğu için öyle kolay akmaz, içinde hapsolmuş su buharı ve diğer gazlar magmanın şiddetli patlamalarla yüzeye çıkmasına sebep olur.

oysa hawai'de bulunan yanardağlar böyle değildir. o bölgede magma yerin çok daha derinlerinden gelir. içeriğindeki su ve silisyum miktarı son derece düşüktür. magma derinden geldiğinden çok daha sıcaktır ve dolayısıyla daha akışkandır. bu da kolay kolay şiddetli patlamalara neden olmaz, onun yerine tıpkı kaynaktan çıkan su gibi akıp gider. hawai'de yüzeye çıkan magma yerin yaklaşık 2000 km derininden gelir ve sıcaklığı yaklaşık 1500°c'dir.

bu magmanın yüzeye çıktığı yere jeologlar 'sıcak nokta' adını vermiştir. yapılan araştırmalar, bu sıcak noktanın en az 85 milyon yıldır faaliyette olduğunu gösterir. işin daha da ilginci o noktada tektonik plaka (pasifik plakası) hareketliyken, bu sıcak nokta sabittir. dolayısıyla tektonik plaka hareket ettikçe yanardağların yeri de değişir. sürekli kuzeybatıya doğru ilerleyen pasifik plakasında ilk önce kauai adası oluşmuş, sonrasında sırayla kauai, oahu, molokai, maui ve hawai adaları oluşmuştur.

bu adalar sıcak bölgenin tam sıcak bölgenin tam üzerindeyken oluşmuş ve plakayla birlikte kuzeybatıya doğru kaydıkça sıcak noktadan uzaklaşmış ve zamanla doğal etmenlerin (rüzgar, su, vs) etkisiyle aşınıp küçülmüştür. bu yüzden hawai adalarında kuzeydoğuya doğru ilerledikçe daha küçük ve daha yaşlı adalar görmekteyiz.

hawai'de yüzeye çıkan lavlar daha sıcak ve akışkan olduğu için dağın zirvesinden kolayca aşağı doğru akarak okyanusu doldurur ve adayı genişletir. bu da hawai'deki yanardağların çok fazla yüksek olmamasını açıklar. bu volkanlar kalkana benzediğinden bunlara kalkan (shield) tip denir.

oysa strato volkanlar daha soğuk, macun kıvamında lavlar püskürttüğünden çıkan lavlar yanardağın tepesinde soğuyup üst üste biner ve yanardağın bir koni gibi yükselmesine sebep olur.

fotoğraftaki bir strato volkan olan fuji dağı:

işte bütün bu sebeplerden ötürü hawai adalarındaki yanardağlar daha sakin, daha evcildir ve yanardağ turizmine son derece müsaittir. turistlerin akan lavlara yakından bakıp fotoğraf çektirmesine müsade eder.

oysa faaliyete geçmiş bir strato volkan sizi yanına yaklaştırmaz, öyle artistlik yaparsanız da bunun bedelini size ödetir.