Çin'de 10 Yıldır Toplumu Birbirine Düşman Eden Olay: Sosyal Kredi Sistemi

sosyal kredi sistemi; çin'de on yıldır kullanılan, artık kanıksanmış ve ana hatlarıyla oturmuş fakat toplumu birbirine düşman etmiş, zaten bozuk olan ahlakın dibine kibrit suyu dökmüş olan sistem.

bu sistem sadece vatandaş ekseninde, black mirror bölümü gibi bir uygulama olarak ele alınmamalı çünkü konu bilimkurgu dizilerini geçeli çok oldu. ayrıca bu sistem sadece vatandaşlar üzerinde uygulanmıyor. şirketlerden araçlara, kamu kuruluşlarından, kamu hizmetlerine kadar her kategoride farklı bir kredilendirme yapısı ve bunları idare eden farklı bakanlıklar var.

örneğin çin halk bankası finansal kredi kayıtlarını, ulaştırma bakanlığı şoförlerin ve lojistik firmalarının ihlallerini izler. yüksek halk mahkemesi, suç ve yasa ihlallerini derler. her kurum, bilgileri ulusal ve eyalet platformlarına iletir ve bu bilgiler daha sonra idari düzeylerde paylaşılırak puanlama yapılır.

işin ticaret tarafında devletin veriyi özel şirketlerden aldığı kısımlar da var. meşhur sesame credit'i özel bir şirket yönetiyor. bu şirket alibaba, tencent gibi sözde özel şirketlere bağlı milyonlarca şirketi gözlüyor ve bu verileri ilgili bakanlıklarla paylaşıyor. bunların hepsi teoride gayet kulağa akılcı ve mantıklı geliyor değil mi? bana da öyle geliyor. ulan ne güzel sistem kurmuş adamlar diyorsun ama godzilla'nın ayağı öyle değil.

atıyorum bir sürücü yaya geçidinde insanlar yürürken durmadı diyelim. ulaştırma bakanlığı aracın ve şoförün trafik skorunu düşürüyor. ceza mahkemesi ise şoförün ehliyet puanı hariç bir de o kişinin kendi toplam kredi skorunu düşürüyor. yetmiyor, o araç şirkete aitse şirketin de puanında ufak bir düşüş oluyor. haliyle hem vatandaşı, hem aracı hem de şirketi cezalandırılarak bir zincir kuruyor. vatandaş hem şirketten, hem devletten hem de trafik polisinden zılgıt yiyor. bu da o kişiyi bir daha bu hataya düşmemesi için motive ediyor diyebiliriz.

gelgelelim teoride çok mantıklı gelen bu sistem baştan aşağıya açıklarla ve hatalarla dolu. öncelikle yukarıdaki örnekte olduğu gibi insan faktörünü yok sayıyor. hele ki çin gibi bir ülkede sistemin açıklarını lehine kullanacak o kadar çok insan var ki. vatandaşları pavlov'un köpekleri gibi şartlandırarak eğitmeye, düzene itaat etmeye yönlendirmelerinin kendilerine yarardan çok zararı var.

öte yandan bireyler iyilik yapacaklarsa bile bunu puan kazanmak için yapıyor. bir bok yiyeceklerse de puanım düşer korkusuyla duruyorlar. neticesinde toplumda gerçek bir ahlaki bilinç yerine, puan kazanma refleksi oluşuyor. gözetleme, ispiyonlama kültürü yayılıyor. insanlar sürekli birbirlerini şikayet etmeye teşvik ediliyor. bu da empatinin yok olması demek. başka bir diziden örnek verilecekse alın size mis gibi squid game.

bahsettiğim açıkların kullanılması da çok yaygın. her gün defalarca yaşanıyor. mesela çin'de trafikte bir yayaya çarparsanız tek derdiniz kredi puanınız olmaz. o kişinin bütün masraflarını karşılamak zorunda kalırsınız. bu yüzden çarptıkları insanların üzerinden arabayla bir kaç kez daha geçerek öldürmeye çalışıyorlar. doğru okudunuz. şaka yapmıyorum.

çünkü öldürürseniz ve cinayetle yargılanmazsanız sadece cenaze masraflarını ödersiniz. çarptığınız kişi hayatta kalırsa tüm masraflarının yanı sıra ekstra kamu davası açmaması için sus payı ödersiniz ki bu rakamlar öyle böyle değildir. atıyorum cenazeyi 50 bin dolarla kapatabilirsiniz fakat kazazede sağ kalırsa tazminatı 500.000 dolara kadar çıkabilir. konuyla ilgili onlarca haber ve video bulabilirsiniz internette. kaynak

öte yandan arabanın önüne kendini atmak çin'de çok yaygın bir dolandırıcılık yöntemidir. o yüzden bütün araçlarda 3-4 farklı açıyı kaydeden kamera sistemleri koymak çok yaygındır. her ne kadar kamera ile kayıt edilse ve siz haklı olsanız bile dolandırıcı sizi şikayet ederse sosyal kredi puanınıza etki edebilir. çünkü sistemde itiraz hakkı olsa bile, bu süreçler yavaş ve bürokratiktir. ayrıca, sistemi denetleyecek başka bağımsız bir kurum olmadığı için haklı olsanız bile kanıtlayamabilirsiniz.

bu sistem komşuluk, akrabalık, kurumlara güven gibi geleneksel toplumsal bağları derinden zedeledi. mao ve kültürel devrim sırasında zaten çinlilerin guanxi kültürü dediği yani yakın ilişkilere ve kişisel bağlantılara dayalı güven kültürleri büyük yara almıştı. önceden en azından köylüler kendi aralarında sıkı bağlara sahipti. o çekirdek giderek küçülerek aile ve yakın arkadaşlara kadar indi. bu sistem ise kalan son kaleyi, aile içinde güven ortamı kurmayı bile ortadan kaldırmak üzere.

yani bir adam eğer eşini dövmüyorsa bunu kültürel yapısı ve ahlakından ötürü değil, eşi şikayet ederse kredi puanı düşer diye yapmaz hale geliyor. çin'de artık doğal bir güven ortamı ve evrensel ahlak yerine, kontrol edilebilir, herkesi potansiyel risk olarak gören bir sistem var. o yüzden insanlar sokakta gerçekten yaralanmış insanlara bile dolandırıcı olabilecekleri düşüncesiyle yardım etmekten kaçınıyorlar. dolandırıcılar ise bu açıklardan sonuna kadar faydalanıyorlar.

bunun bir de statü ve sınıf ayrımı meselesi var. sözde eşitlikçi, komünist, sosyalist bu ülkenin herkesçe bilinen ağır sosyal sınıfları var. bakın bastırılan etnik azınlıkları dahil bile etmiyorum çünkü onlar bazı durumlarda insan olarak bile kabul görmüyorlar. kendi içlerinde hem fiili hukou sistemi var. hem de çkp üyesinin elit tabakasının dokunulmazlığı var. mesela taizidang adı verilen, eski prens soyundan ailelere kimse dokunamaz. bu insanların sosyal kredi puanları hiç bir zaman düşmez.

atıyorum bu sınıftan bir patron, sekreterine sarkıyor olsun ama kadın bu tacize boyun eğmediği için işten atılsın. üstüne bir de kadın hakkında şikayet mektubu yazılsın. kadın bu durumda sadece iftiraya uğramakla veya işinden olmakla kalmaz. sistem bu kadını korumak yerine sokaklarda kocaman led ekranlarda fotoğrafıyla birlikte ifşa ederek daha da zor duruma düşürür.

adı soyadı ve fotoğrafı yetmiyormuş gibi ev adresine kadar yazılır. suç olarak artık şirket bilgilerini sattı mı yazılır, kasayı soyduğumu belirtilir bunlar önemli değil. önemli olan sistemin garibana hiç bir faydası olmamasıdır. kredi puanınız zaten düşükse tek bir darbe ile tamamen dibe batabilirsiniz. toplumdan dışlanır, bakkaldan ekmek alamaz hale gelir, öyle ki otobüse bile binemezsiniz. yani olan yine en garibana olur ki işin black mirror kısmı tam da burasıdır.

bu sistem devreye girmeden önce de zaten çok zor bir hayatları vardı bu insanların. mesela çin'de devlet memurluğu azap gibiydi. şimdi daha da boka battılar çünkü bu kredi sisteminde memurlara özel bir alan var. bizdeki gibi devlet memuru borsada yatırım yapamaz, borsada aktif işlemci olamaz demiyorum. şahsi pasaport çıkartmanız, onu kullanmanız bile devlet denetimine girer.

mesela rastgele bir devlet memuruysanız ve yurt dışına çıkacaksanız, bunun için hem idarecilerinize hem komünist partiye başvuru yapmak zorundasınızdır. onlar önce konuyu inceler sonra izin verilecekse kaç gün gidebileceğinizi bildirirler. atıyorum bir haftalık izin verirler, siz de pasaportunuzu gider amirinizden imzalı kaşeli şekilde teslim alır, bir hafta sonra döner pasaportunuzu tekrar teslim edersiniz. hatta stratejik sektörlerde çalışanların aile üyelerinin bile yurtdışına gitmesi izne bağlıdır.

memurlar kati surette hiç bir dini törene katılamaz, hac veya kilise ziyareti yapamazlar. memurların yurt dışında banka hesabı açması, gayrimenkul alması veya çocuklarını uzun süreli eğitim için göndermesi yasaktır ya da ön onay gerektirir. bugünlerde vpn kullanmak bile soruşturma için yeterlidir. twitter'a girdikleri için işinden olabiliyor insanlar. ha bunu nasıl anlıyorlar derseniz devlet memuru olmanın şartlarından birisi telefonunuza bazı devlet yazılımlarını yüklemenizdir. haliyle sıçtığınız bokun rengine kadar bilirler.

devlet çalışanları akademik makale, basın röportajı, yabancı konferans veya podcast yayını yapacaksa bile önceden izin almak zorundadırlar. yahu ailede alkolik varsa bile sicilinizi ve sosyal kredi puanınızı etkiliyor. yani kayınçonuz it kopuk olduğu için bile cezalandırılabilirsiniz. dediğim gibi memurların ayrı bir disiplin puanlama sistemi var. ona göre maaş kesintisi, terfi, sadakat gibi etkenler devreye girer.

gelecekte ise daha da sıkılaşacağı muhakkak. tabi ki yine en çok alt kesimi darlayacak. malum günümüzde kullandığımız bütün gereçlerin hepsi elektrikli ve ağa bağlı hale geldi. mesela elektrikli arabanızın puanı düştüyse tekrar yükseltene veya cezanızı ödeyene kadar kullanılamaz hale getirilebilir. tuvalette el kurulama havlusunun dahi yüz tanıma veya parmak iziyle çalıştığı bir ülke için ütopik şeyler değil bunlar.