''Bu Fiyatlar Nasıl Yükselip Düşüyor Ya Hiç Anlamıyorum'' Diyenler İçin: Borsa Hakkında Her Şey
zaman zaman insanlar borsa'nin (menkul kıymetler borsası'ndan bahsediyorum) tam olarak ne oldugu, nasil isledigi, fiyatlarin neye gore belirlenip neye gore degistigini, sirketlerin neden halka acilip bundan ne kazanip ne kaybettigini anlamak istiyorlar ama ortada bunu cok basit bir sekilde bilal'e anlatir gibi anlatabilen cok az kaynak var. iste bu entry'nin amaci bu boslugu doldurmaktir.
simdi bir mahalle dusunun ki mahallede cesitli is dallari var. mahalledeki is alanlarinin bazilari sunlar: bir bakkal, bir kasap, bir manav, bir kiraathane, bir firin, bir berber. simdi bu is alanlarinin hepsinin bir sahibi var, mesela firinin sahibi nusrettin baba* ve bu islerin hepsi ozel tesebbus. yine bu islerin hepsinin bir piyasa degeri var. mesela bir ise yatirim yapan biri parasini x yilda cikartmak ve bundan sonra kara gecmek ister. ornegin bir yatirimci bir bakkal dukkani satin aliyorsa ve amaci parasini 10 senede cikartip 11. senede kara gecmek istiyorsa o bakkalin yillik karinin 10 kati bir ucret verip o bakkali satin almasi gerekir. mesela bir bakkalin aylik kari 2 bin liraysa o bakkalin yillik kari 24 bin lira yapar. bu durumda bu bakkalin 10 yillik kari 240 bin lira yapar. bunu kenara yazalim, buraya geri gelecegiz.
simdi bakkal amca her gun ise gidiyor, cokomel satiyor ve para kazaniyor. yine her gun ayni bakkal amca evine ekmek goturuyor ve bu ekmegi bir guzel yiyor. yani bakkal amcanin kari belli, harcamalari belli, bu parayla yapabilecekleri bellidir. simdi bakkal amca biraz buyumek istiyor, baska bir mahalleye bir bakkal daha acmak istiyor ama cebinde bunu yapacak para yok. bakkal amca ne yapiyor, bakkalini halka aciyor.
bakkal amca diyor ki "benim su anki yillik karima gore bu bakkalin degeri 240 bin lira. ben halka acilinca gelecek olan parayla yeni bir bakkal dukkani daha acacagim ve boylece sirketimin degeri 480 bin liraya cikacak. sirketin degerini 350 bin lira olarak gosterip halka acilacagim ki hisselerimi alanlar da kar etsinler."
simdi bakkal amca 350 bin lira piyasa degeriyle halka acilacak. bakkal amcanin sirketi 10 bin parcaya bolunuyor ve her parca 35 lira degerinde. buna da hisse deniyor. bakkal amca diyor ki "ben sirketimin hisselerinin %20'sini satsam elime 70 bin lira gececek, bu da yeni bakkal acmak icin yeterli miktar" ve sirketin %20'sini halka arz ediyor. halk da "buyuyen ve gelisen bir bakkala hisse basi 35 liraya sahip olabiliyoruz" deyip kesesince birkac hisse aliyor. tabi buyuk sirketlerde cogu zaman milyonlarca, hatta bazen milyarlarca hisse olabiliyor ama mantik ayni. bir sirketin hisseleri o sirketin ufacik parcalara bolunmus hali gibidir. bir binanin tuglalarina bolunup her tuglanin farkli birine satildigini dusunun.
tamam, halka acilma boyle oluyor, peki nasil oluyor da hisse fiyatlari her gun degisiyor, ve degisen fiyatlari kim belirliyor? iste orada market devreye giriyor. genelde hisselerin fiyatlarinin gunluk oynamasina sebep olan sey spekulasyonlar veya gunluk haberler oluyor. simdi bakkal amcanin dukkanini 10 bin parcaya (hisseye) bolup %20'sini halka actik ve halkin elinde 2 bin hisse var. bu hisseler buyuk ihtimalle onlarca farkli kisiye dagilmis durumda ve her gun bakkaldan hissesi olup da satmak isteyenler ve bakkalda hissesi olmayip da satin almak isteyenler borsada alisveris yapiyor. simdi bakkalimizin hisselerinin tanesi 35 liraydi degil mi? biri cikiyor ve diyor ki "elindeki hisseleri 37 liraya vermek isteyen varsa 10 hisse almak istiyorum" ve o satis gerceklesirse hissenin fiyati 37 liraya cikiyor. adamin birinin borcunu odemek icin nakite ihtiyaci var ve birilerinin 35 lira vermesini bekleyecek vakti yok. adam hisselerini 33 liraya satisa cikartiyor ve bu indirimi goren baska bir yatirimci satin aliyor. boylece hissenin son fiyati 33 lira olmus oluyor. tabi buyuk sirketlerde her gun milyonlarca hisse alinip satildigi icin bu rakamlar cogu zaman dakikada bir, hatta 5-10 saniyede bir anlik olarak degisiyor.
mesela yatirim bankalarindaki analizcinin biri cikiyor ve etrafindakilere "bakkal amca ilk kez bu sene dondurma satisina baslamis, bu yuzden bu seneki kari beklenenin uzerinde olacak. hisselerinizi satmayin" diyor. bu kez hisse alanlarla satanlar arasindaki denge bozuluyor ve hisse satanlardan cok daha fazla sayida alanlar oluyor. mesela normal bir gunde bakkalimizin hissesini almaya niyetli 10 kisi ve satmaya niyetli 10 kisi varsa bakkalimizin beklentileri gececegine dair bir dedikodu yayilinca almaya niyetli kisi sayisi 14'e cikiyor, satmaya niyetli kisi sayisi 6'ya dusuyor. simdi elde bir suru satin almak isteyen var ama yeterince satan yok. bu durumda hisseler acik arttirmayla gidiyor. 35 liralik hisseye biri 36 oneriyor, digeri 37 oneriyor, bir baskasi 38 oneriyor ve hissenin fiyati artiyor. kotu haber geldiginde de tam tersi oluyor ve fiyatlar dusuyor.
yukarda dedigim gibi, sirketin aylik kari 2 bin lira, yillik kari 24 bin liraysa sirketin 10 yillik kari 240 bin lira ediyor. sirketler her zaman 10 yillik karlariyla degerlenmiyor ama bu ornekte daha kolay anlasilsin diye 10 yili kullandim. diyelim ki bakkalimiz yilin sonunda 24 bin lira degil de 26 bin lira kar gosterdi. bu durumda 10 yillik kar 260 bin lira ediyor ve sirketin borsadaki degeri de yukseliyor. buyuk sirketlerde insanlar surekli spekulasyon yaptigi ve beklentiler her gun degistigi icin fiyatlar da her gun degisiyor. adamin biri cikiyor "ford bu sene 2 milyar dolar kar aciklayacakmis" diyor ve ford ona gore fiyatlaniyor. ertesi gun baskasi cikip "ford bu sene 2.2 milyar dolar kar aciklayacakmis" diyor ve ford yeniden fiyatlaniyor. sirketle ilgili her turlu gelisme sirketi yeniden fiyatlandirmada kullaniliyor. ford kullanan biri kaza yapip olse ford'un hisselerine (az da olsa) anlik olarak yansiyabiliyor cunku bunlar sirketin karini etkileyebilen olaylar.
yalniz sadece sirketin durumunu takip etmek yetmiyor, cunku ekonomiyi de takip etmeniz gerekiyor. genelde ekonomi iyi giderken borsadaki hisselerin %80-85'i surekli yukselir ve ekonomi kotu giderken borsadaki hisselerin ezici bir cogunlugu duser. sonucta ekonomi iyi giderken bakkalin isleri acilacaktir ve ekonomi kotu giderken bakkalin isleri zora girecektir. bu kucuk sirketleri de buyuk sirketleri de bir sekilde etkiler. hatta cogu zaman ekonominin gidisati buyuk sirketleri daha cok etkiler. ornegin bakkal amcamiz zengin bir mahallede konumlanmissa ekonominin iyi veya kotu gitmesi onu cok az etkiler ama bakkal amcamizin dunya'nin 150 ulkesinde bakkal dukkanlari varsa, bu ulkelerden bazilarinda yasanacak olan bir kriz bu ulkeleri etkiler. ornegin gecen sene abd ekonomisi gayet iyi bir yukselise gecmesine ve cogu amerikan sirketinin hisseleri artista olmasina ragmen caterpillar'in hisseleri %20'ye yakin dususe gecti cunku cin'deki is makinasi satislari dususe gecmisti. aldiginiz hisselere gore ya sehir ekonomisini, ya ulke ekonomisini ya da global ekonomiyi de takip etmek durumundasiniz.
ekonomide surekli bir veri akisi oldugu ve surekli yeni bilgiler geldigi icin sirketlerin hisse fiyatlari da buna gore surekli guncellenir. bu guncellemeleri beklentiler belirler. bir hisseyi satin almak isteyen 100 kisi, satmak isteyen 80 kisi varsa arz-talep nedeniyle hisse fiyati yukselir, tam tersi durumda hisse fiyati duser. tabi bazen bir hisseyi satmak isteyen 50 kisi, almak isteyen bir kisi oluyor ama o bir kisi epeyce zengin oldugu icin adam tek basina hisselerin degerini arttirabiliyor. yukardaki ornegin daha iyi anlasilabilmesi icin herkesin esit sayida hisse alip sattigini varsaymak gerekiyor.
borsa ayni ev alip satmak gibi ama daha kolay. yatirim olarak ev alirken bir suru form doldurursunuz, bir suru prosedurle ugrasirsiniz ve satarken de bir suru ugrasmaniz gerekir. borsada ise bir hisseyi alip satmak (ozellikle gunumuzde) bir internet sitesine tiklama kolayligindadir. bunun hem avantajlari hem dezavantajlari var. avantaj tabi ki alip satim islerinin gayet kolay olmasidir. en buyuk desavantaj da budur cunku alip satislar kolay olunca insanlar en ufak bir heveste hisse alip en ufak bir panikte satisa yoneliyorlar. bu da fiyatlardaki dalgalanmalari arttiriyor. siz yatirim olarak ev aldiktan sonra ev fiyatlari biraz dusse ev satmak zahmetli oldugu icin sabir gosterirsiniz ama hisse alip satarken en ufak bir dususte bir suru insan ellerindekini bir an once satarak dususun siddetini arttirmaktan baska bir sey yapmiyor maalesef. borsada alim ve satimlar cok kolay oldugu icin sabirli olmak en onemli seylerden biridir.
unlu futbolcu johan cruyff'a atfedilen bir soz var: futbol basit bir oyundur ama zor olan basit futbol oynamaktir. aynisini borsa icin de soyleyebiliriz. piyasada belli basli koklu ve karini her sene arttiran, ustune temettu veren sirketler var. cogu zaman insanlar bu sirketlerin hisselerini almak yerine kumar oynayarak yarin ne yapacagi belli olmayan ufak sirketlerin hisselerini aliyorlar ve ellerindeki parayi da kaybediyorlar.
2010 yilinin sonunda universite sonrasi ilk ciddi isime baslayinca biriken paralarimi degerlendirmek icin borsaya girmeyi denedim. tam da yunanistan krizinin patladigi, avrupa hisselerinin yerlerde surundugu, apple gibi en kaliteli amerikan hisselerinin bile surekli dustugu donemlerde epeyce para yatirdim ve ilk yilimda epeyce para kaybettim. en basta panikledim ama borsadaki ilk yilimdi. o zaman soyle dusundum: "insanlar ilerde iyi bir is sahibi olup iyi para kazanabilmek icin universiteye gidiyorlar, bir kamyon dolusu masraf yapiyorlar. borsada ilk yil kaybettigim parayi da sanki bu isin okuluna odemisim de ders almisim gibi gormeliyim." genelde borsada para kaybedecekseniz kariyerinizin basinda kaybetmeniz sonunda kaybetmenize tercih edilir cunku kariyerinizin basinda kaybedeceginiz para cok daha azdir ve onunuzde bunu telafi edecek cok vaktiniz var. kariyerinizin sonunda kayiplariniz daha buyuk olacak ve telafi edecek vaktiniz pek olmayacak.
borsada bir anda tum paranizi yatirmayin. borsa bir savas gibidir, cepheye tum askerlerinizi ayni anda salarsaniz savasi kazanma ihtimaliniz artar ama savasi kaybettiginiz anda herseyi kaybedersiniz. geride her zaman yedek asker (yedek para) birakmalisiniz. ornegin birikmis paranizin tamamini microsoft'a yatirdiniz ve 40 dolara microsoft hisseleri aldiniz. 2 ay sonra microsoft'un hisse fiyati 35 dolara dustu ve para kaybettiniz. halbuki paranizin ucte biriyle microsoft hisseleri almis olsaydiniz, 2 ay sonra yine paranizin ucte birini kullanarak 35 dolara microsoft hissesi alabilirdiniz. boylece elinizdeki hisselerin yarisini 40 dolara, yarisini 35 dolara almis olurdunuz ve ortalama alis fiyatini 37.5 dolara duserdi. ilk senaryoda hisseler daha sonra 40 dolara cikinca yerinizde sayiyorsunuz, ikinci senaryoda kara gecmis oluyorsunuz.
2011'i zararla kapattiktan sonra 2012, 2013 ve 2014'te epeyce kar ettim. her aldigim hisse para kazandirmadi, kah kar ettim kah zarar ettim ama bu sure icinde birikimlerimi dolar bazinda neredeyse uce katladim. gerci bu tamamen benim basarim degil cunku son birkac yilda amerikan borsasi zaten yukselisteydi. borsaya girecekseniz once 1-2 kitap okuyun, sonra hic para yatirmadan sanal portfolyo olusturun (yani kagit kalem alip x hissesinden 50 tane, y hissesinden 30 tane" gibi liste yapin ama hisse satin almayin. bir sure performansinizi takip edin ve kafaniz rahat oldugunda az bir parayla borsaya giris yapin. zaman icinde tecrube kazandikca borsada degerlendireceginiz parayi da arttirirsiniz.
borsa ile maclara bahis oynamak arasindaki iliski nedir diye soranlar da olmus. borsa ucundan kenarindan bahis oynamaya benziyor ama arada bariz farklar mevcut. bahis oynarken "bu haftaki barcelona-real madrid macini barcelona kazanacak" deyip paranizi koyuyorsunuz. eger barcelona kazanirsa para kazaniyorsunuz, mac farkli bir sekilde sonuclanirsa koydugunuz tum parayi kaybediyorsunuz (ya hep ya hic mantalitesi). borsada bir sirkete para yatirdiginizda o sirketin karini arttiracagina veya daha iyi degerlenecegine dair bir bahis yapmis oluyorsunuz. macin aksine bu bahsin kapanma suresi yok. yani bu haftasonu oynanacak bir maca bahis oynadiginizda mac bittigi anda bahsiniz yaniyor. borsada bir hisse satin alinca isterseniz 10-20 yil satmadan o hisseyi elde tutabiliyorsunuz. yani bahsiniz bugun tutmasa yarin tutma sansi var. bahsiniz tutmasa bile paranizin tamamini degil bir kismini kaybediyorsunuz. ozellikle koklu ve kar yaptigi bilinen koc gibi sirketlere yatirim yaptiginizda isler istediginiz gibi gitmese bile kisa vadede yatirdiginiz paranin en fazla %10-20'sini kaybedersiniz. halbuki bahiste yatirdiginiz tum parayi kaybediyorsunuz.
hissesini satin aldiginiz sirket bir mahalle bakkali da olsa, global dev bir sirket de olsa mantik ayni isler. siz sirketin piyasadaki binlerce (veya milyonlarca) parcalarindan bazilarini satin almissinizdir ve sirket kar ettikce siz de para kazanirsiniz. siz artik o sirketin kucuk bir ortagisinizdir. bu yuzden borsada yatirim yaparken bir sirketin karliligi, surekliligi gibi konular cok onemlidir.
ayrica: (bkz: borsa/@diesel1907)
