Yaşayan En Yakın Akrabası Afrika Fili Olan İlginç Görünümlü Hayvan: Dugong
özel ilgi alanıma giren, son derece sakin ve barışçıl hayvanlardır dugonglar. bu canlılar türkiye sularında bulunmadıkları için, türkçe kaynak bulmanız oldukça zordur. zamanında dugonglar ile ilgili verdiğim bir seminerde yabancı kaynaklardan derlediğim bilgileri, türkçe kaynak bulmakta zorlanan araştırmacılara ışık göstermesi için paylaşmak istiyorum.
sirenia takımı, nesli tükenmemiş ve su bitkileri ile beslenen (otobur), 2 familya ve 5 tür içermektedir. deniz ineklerinin (manatee) 3 türü trichecdiae familyasına, dugong (dugong dugon) ve steller deniz ineği ise dugongidae familyası içerisinde yer almaktadır. dugongidae familyasının bugün yaşayan tek temsilcisi dugong (dugong dugon)'dur. steller deniz ineğinin nesli yaklaşık 300 yıl önce tükenmiştir.
sınıflandırma
kingdom: animalia (hayvanlar)
phylum: chordata (kordalılar)
class: mammalia (memeliler)
order: sirenia (deniz inekleri)
family: trichechidae
genus: trichechus
species: trichechus inunguis
trichechus manatus
trichechus senegalensis
family: dugongidae
genus: dugong
species: dugong dugon
dışardan bakıldığında dugonglar , diğer deniz ineği türlerinden kolayca ayırt edilebilmektedir. dugongların kuyrukları balinalar gibi sivri ve iki loblu (paddle-shaped tail) şeklindedir. diğer türlerin kuyrukları ise platypusa benzemektedir. deniz inekleri, cetaceanlar ile benzer bazı özelliklere sahiptir. bu iki ayrı takımın üyelerinin vücut şekilleri fusiform yapıya, yüzgece benzer ön ayaklara ve yatay genişlemiş kuyruğa sahiptir. arka ayaklardan yoksundurlar. cetaeanlar koni biçimli dişleri ile otobur yırtıcı ve baleen plakaları ile otçul türlere sahiptir. sirenia takımının üyeleri ise otoburdur ve dişleri otları çiğnemeye uygun yapıdadır.
dış özellikler
uzaktan bakıldığında bir dugong yunus gibi görünür. ancak çoğu yunus türlerinin aksine bir sırt yüzgeçleri yoktur. kafaları büyük ve boyunları yoktur. kafanın altında ventral ağız açıklığı ile ağız ayırt edicidir. ağız çevresi, çoğu kısa ve seyrek yerleşmiş tüylerle kaplıdır. gövdenin üzerinde dağınık yerleşmiş ince kıllar mevcuttur. gövdenin dorsal ve ventrali hafif bronz- gri renktedir. gözleri küçük ve belirgin değildir. kulaklar kafanın dıştan iki tarafında küçük açıklıklar şeklindedir. burun delikleri (nostril) kafanın ön-dorsal kısmında birbirine yakın bulunmaktadır. bu sayede, sadece kafanın üst kısmını su yüzeyinde çıkararak hava soluyabilmektedirler. yüzgeçleri kısadır, batı hindistan ve batı afrika deniz ineklerinin aksine tırnakları yoktur. dugonglar için bildirilen maksimum ağırlık; 4.06 metre uzunluk için 1016 kg' dır. bu ölçüler, popülasyonun son zamanlarda daha yüksek olduğu avustralya bölgesinde elde edilmiştir.
iskelet sistemi
kafatası dikkat çekici şekilde genişlemiştir ve erkeklerde oldukça güçlüdür. kafatası keskin premaxilla (üst çene kemiğinin orta ön kısmı) ile büyütülür. omurga 57 ila 60 omurdan oluşmaktadır. manateelerin aksine, dugongların dişleri sürekli yatay olarak geriye doğru büyümez. erkek dugonglarda, ergenlik döneminde ortaya çıkan 2 kesici diş vardır. dişilerin dişleri ergenlik dönemine bağımsız olarak büyümeye devam eder ve premaxilla tabanına ulaştıktan sonra büyüme yavaşlar. sivri dişlerdeki büyüme tabakalarının sayısı dugongların yaşlarının hesaplanmasında kullanılmaktadır. dugong büyüdükçe oluşan tabaka sayısı da beraberinde artmaktadır. diğer sirenialar gibi dugongların kaburga ve uzun kemikleri oldukça katıdır ve çok az yada hiç ilik içermemektedir. bu ağır kemikler, hayvanlar alemindeki en yoğun kemikler arasındadır. dugonglar bu ağır kemikleri su yüzeyinin biraz altında asılı kalabilmek ve denge kurmak için kullanmaktadır.
hareket
kuyruk yüzgeci hareket oluşumunun başlıca organıdır. yatay olan kuyruk yüzgecinin vertical vuruşları hareketi oluşturmaktadır. hızlanma sırasında göğüs yüzgeçleri (flippers) kaldırılır ve vücut bastırılır oysa normal yüzme hızında vücut kaldırılır. göğüs yüzgeçlerinin (flippers) önemli bir görevi de ileri doğru hareketin durdurulmasında kullanılmasıdır. kuyruk yüzgeci hareket oluşumunun başlıca organıdır. yatay olan kuyruk yüzgecinin vertical vuruşları hareketi oluşturmaktadır. hızlanma sırasında göğüs yüzgeçleri (flippers) kaldırılır ve vücut bastırılır oysa normal yüzme hızında vücut kaldırılır. göğüs yüzgeçlerinin (flippers) önemli bir görevi de ileri doğru hareketin durdurulmasında kullanılmasıdır. dugonglar 10 - 12 knot ile 1 km mesafe yüzebilmektedirler. yavrular, genellikle annelerinin yukarısında ve yakın yüzerler.
solunum
akciğerler uzundur ve neredeyse böbrekler gibi arkaya uzanır. akciğerler büyük bir diyafram tarafından abdominal organlardan ayrılır. deniz ineklerinin akciğerlerindeki bronşiyal ve solunum yolu dokuları yapıları açısından sıradışı olarak kabul edilir. ana bronşlar birkaç yan dal ile neredeyse tüm akciğeri dolaşır. solunum birimleri (veziküller) bronşiyollerin uzunluğu boyunca yanal olarak ortaya çıkmaktadır. bilim adamları , dugong ciğerlerinin son derece ilkel olduğunu düşünmektedir. derin dalışlarda akciğerlerin, çöküp çökmediği bilinememektedir.
beslenme
deniz inekleri otoburdur; deniz otu, yosun, diğer su bitkileri ve bazı suyun üstüne sarkan ağaç yaprakları ile beslenirler. manatilerin bir günde 90 kg bitkisel gıdaya ihtiyacı vardır ve bu yüzden günün 6 - 8 saatini yiyerek geçirir. manatiler neredeyse sırf su yüzünde bulunan bitkiler ile beslenirken dugonglar sadece suyun dibinde bulunan bitkiler ile beslenir. ne kadar oranda hayvansal gıda tükettikleri bilinmemektedir. bitkisel gıda yerken istemeyerek arasında bulunan küçük hayvanları yutar ve böylece protein ihtiyacını da giderir. bazı rivayetlere göre tutsak tutulan bireyler severek balık yemiştirler. hatta jamaika' da balık ağlarına yaklaşıp içinden balık çıkardıkları anlatılmaktadır.
boşaltım
dugonglar tarafından tüketilen seagrasslar, karasal, mera bitkilerinden 15 kat daha fazla klorür ve 30 kat daha fazla sodyum içermektedir. dugongların böbrekleri, diğer deniz ineklerinin böbreklerine göre çok daha uzatılmış bir formdadır. batrawi (1953), dugong böbreklerinin develer ve atların böbrekleri ile benzer özellikler gösterdiğini söylemektedir.
üreme
deniz ineklerinde ne belli bir çiftleşme zamanı ne de belli bir çiftleşme davranışı vardır. dişi bir yıl içinde çok kez birden fazla erkek hayvan ile çiftleşir. çiftleşme esnasında erkekler arasında herhangi bir rekabet de olmaz. 12 - 14 ay süren bir gebelikten sonra yavru suyun içinde doğar ve hemen su yüzüne çıkar. doğduğu anda 10 - 30 kg ağırlığında olur. ilk 18 ay anne sütü ile beslenirler ve bir kaç ay annesinin yakınında kalır. 6 - 10 yıl arasında ergenleşir. manatiler yaklaşık 40 yıl dugonglar ise 60 yıl kadar yaşar.
dolaşım sistemi
kalp göğüs boşluğunda bulunmaktadır. kalpleri 2 kulakçık ve 2 karıncık olmak üzere 4 gözlüdür. karıncıklar ve kulakçıklar arasındaki bölmeler tam olduğundan temiz ve kirli kan birbirine karışmaz. kalbin sol tarafında her zaman temiz, sağ tarafında ise kirli kan bulunur. sol karıncıktan çıkan ana atardamar vücut içerisinde dağılır. toplar damar sisteminde ise baş ve boyundan kirli kanı kalbe getiren jagular toplar damarı, ön üyelerden kanı kalbe getiren toplar damar sistemi ise subklaviev toplar damarlarıdır. bu damarlar kalbe girmeden önce birleşerek prekaval toplar damarını oluşturur. kanı sağ kulakçığa boşaltır. sindirim sistemindeki kanın karaciğere gitmesini temin eden toplar damar sistemi ise hepatik toplar damar sistemidir. karaciğerden çıkan toplar damar sistemi ise postkaval damar sistemi ile birleşir.
hayat hikayesi
dugonglar uzun ömürlü canlılardır. kaydedilmiş en uzun ömür 73 yaştır. dugongların yaşam alanlarında oldukça fazla predatör deniz canlısı bulunmaktadır. başlıca ları; timsahlar, katil balinalar ve köpek balıklarıdır. ancak bu predatörler, yetişkin bir dugong için tehlike oluşturmamaktadır. dugonglar hastalıklara karşı oldukça hassas hayvanlardır. özellikle parazitsel hastalıklar, dugongları çok fazla etkilemektedir. saptanan patojenler; helminths, cryptosporidium, different types of bacterial infections, and other unidentified parasites. 1996' dan beri queensland' da ölen dugongların % 30' unun parazitsel hastalıklardan öldüğü düşünülmektedir. dugonglar sosyal hayvanlardır. bir arada bulunmaktan hoşlanırlar. ancak seagrass yetersizlikleri nedeniyle küçük gruplar veya ikililer halinde dağılırlar. büyük sürüler oluşturdukları çok nadir gözlemlenmiştir. dugonglar çekingen hayvanlardır. insanlar ile etkileşime girmezler. bu nedenle davranışları hakkında çok az bilgi bulunmaktadır.
ekoloji
deniz ineklerinin habitatları hakkında çok fazla bilgi yoktur. elde edilen bilgilerin birçoğu havadan ve kıyıdan yapılmış gözlemlere dayanmaktadır. deniz inekleri genellikle kuvvetli rüzgar ve dalgalara karşı korunaklı, seagrass yönünden zengin, sığ koylarda yaşamaktadırlar. deniz inekleri batı pasifik ve hint okyanusları boyunca 43 ülkede bulunmaktadır. özellikle doğu afrika, japonya, iran körfezi, filipinler ve avustralya'da bulunurlar. deniz inekleri gece ve gündüz aktif olan, otçul memelilerdir. seagrasslar da otlarlar ancak otun tamamını yemezler. otu kökünden koparıp, köklerini bırakırlar. dugonglar otu yemeden önce üzerindeki kumlardan arındırırlar. bunun için, otu kopardıktan sonra kafalarını sallarlar. bazende yosun hatta yengeç yediklerine de rastlanmıştır. dugonglar ses ile iletişim kurarlar. bir bebek dugongun koyun sesine benzer çığlıkları vardır. yetişkinler kısa menzilli sesler ile birbirleri ile iletişim kurarlar.
dağılımı
bugün yaşayan deniz ineği türlerinin yaşam alanları birbirinden kopuktur. hiçbiryerde iki farklı tür bir arada bulunmaz. dugonggiller familyasının tek temsilcisi dugong (dugong dugon) sadece hint okyanusu' nda ve kızıl deniz' de yaşar. manatigiller türlerinden karibik manatisi (trichechus manatus) meksika körfezi, özellikle florida kıyıları ve abd'nin diğer güneydoğu ve kuzeydoğu kıyılarında bulunmaktadır. amazon manatisi (trichechus inunguis) güney amerika'nın amazonas bölgesinde bulunmaktadır. afrika manatisi (trichechus senegalensis) nijer ırmak sisteminde ve batı afrika'nın senegal ile kuzey angola arasında kalan bazı diğer ırmaklarda yaşamışlardır. ancak günümüzde nesilleri tükenmiştir. bugün yaşayan türlere daima tropik iklimlerde rastlanmaktadır. soyu tükenmiş olan steller denizineği kuzey kutbu' na yakın bering denizi' nde yaşamaktaydı.
fosil kayıtları
sirenianlar'ın geniş bir fosil geçmişleri vardır. ilk fosiller eosen (senozoik yani 3. jeolojik zamanın, 2. alt devridir, 54-38 milyon yıl önceki dönem aralığı) devrine kadar uzanmaktadır. eosen sirenaları karayipler'de tespit edilmiştir. bir düzine ( çoğunlukla monotipik) cinsin sayıları miyosen dönemi' nde (23-5.5 milyon yıl önceki zaman aralığını kapsar) doruk noktasına ulaştı. deniz ineklerinin ve hortumluların eskiden karada yaşamış olan ortak bir ataları vardır. bundan dolayı hortumluların kardeş taksonunu oluştururlar. afrika fili, deniz ineklerinin yaşayan en yakın akrabasıdır. birçok ortak özelliklerinden birisi de terlememeleridir.
insan etkisi
deniz inekleri yasal olarak birçok ülkede korunmaktadır. ancak korunmalarına rağmen, nüfusları gittikçe azalmaktadır. bunun başlıca nedenleri; antropojenik etkiler, avcılık, habitat kaybı ve balıkçılık faaliyetleridir. balık ağlarına dolanan birçok deniz ineği yaşamını yitirmiştir. endüstriyel balıkçılık derin sularda, yerel balıkçılık ise sığ sularda dugong populasyonunu etkilemektedir. artık birçok bölgede yerli toplulukların dışında avlanılmamalarına rağmen, geçmişte avcılık dugong nüfusuna büyük darbe vurmuştur. artan deniz trafiği özellikle sığ sularda dugong nüfusunu etkilemektedir. dugonglar uzun süre su altında kalamaz. bu nedenle nefes almak için sık sık su yüzeyine çıkarlar. özellikle sığ sularda kullanılan teknelerin pervaneleri, bu savunmasız canlıların vücutlarında derin yaralar açmaktadır.