Ülkeler Arası Alım Gücünü Çok Basit Şekilde Özetleyen Model: Big Mac Endeksi
nedir?
big mac endeksi, bütün ülkelerde "basic" hamburger aynı olmasına rağmen koşulları gereği her ülkede oluşmuş farklı girdi maliyetlerinin birbirine oranlanmasıyla bulunan bir endeks. hatta satış fiyatı da endekse konu olabilir. dolayısıyla bu hesabı iyi yapan turistlerin türkiye'den paket paket hamburger götürmesi işten bile değildir.
teknik olarak
alım gücü paritesine göre, döviz kuru üzerinden gerekli ayarlamalar yapıldığında bir malın her yerdeki fiyatı aynı olmalıdır. ters şekilde düşünüldüğünde; iki para birimi arasındaki döviz kuru iki ülke arasındaki fiyatlarla doğru orantılı olmalıdır.
bu düşüncenin nasıl işlediğini görmek için uluslararası bir dergi olan the economist düzenli olarak bir malın birçok ülkedeki fiyatlarıyla ilgili bilgi toplar. bu ürün de mc donalds big mac menüdür. buna göre big mac fiyatı bir ülkede ne kadar yüksek ise kur da o kadar yüksektir. mesela japonya'da big mac 295 yen , amerika'da 2.50 dolar ise bu iki ülke arasındaki para birimleri oranının da 295/2.50118 olması beklenir.
detaylandıralım
bu modelde küreselleşme furyası arttıkça dünyadaki paritelerin, ülke içindeki alım gücüne denk düşmesi gerektiği düşüncesi merkez alınmıştır. mesela türkiye'de eğer bir kot pantolon 120 liraysa ve amerikada 100 dolar ise dolar paritesi 1.20 olmalıdır-eğer böyle olmazsa bu arbitraj mekanizmasını ortaya çıkarır ve pahalı olan ülke ekonomisinde ithalat eğilimini artırır-. fakat bu parite oranlaması her üründe yapılamaz çünkü her ülkede girdilerin sabit olduğu ve dünyada her ülkeye yayılan standart bir ürün baz alınmalıdır.
amerika'da zeki insanın biri bunların hepsini düşünmüş ve dünyada her yerde satılan big mac menüsünü baz almış. ilk başta herkes gülmüş ona "böyle bir şey olabilir mi" diye... zamanla ona gülenler big mac endeksinin çıkardığı oranların piyasayla birebir örtüştüğünü gördüklerinde hata yaptıklarını anladılar. ardından the economist dergisi bu endekse sahip çıktı. ayda bir, dergisinde bu endeksi yayınlayan bir sayfa oluşturdu.
burada aslında bizler için önemli olan fikirlere sahip çıkma düşüncesidir. düşünsenize biz bir şey hazırladık ve tepki aldık. kesin vazgeçerdik davamızdan ama bu insan evladı düşüncesine sahip çıktı ve dünyaya rasyonel düşüncesini kabul ettirdi. tıpkı google tezlerine hocalarının c not vermesini aldırış etmeyen google milyarderleri gibi. işte amerika'yı amerika yapan da bu...
daha da detaylandırarak bitirelim
piyasadaki en kaliteli birkaç dergiden biri olan the economist'in bu haftaki sayısında malum endeks açıklanmıştır. burgernomics denen hamburger ekonomisine göre ne seviyedeyiz demeden önce bu endeksin iyi-kötü yanlarına kısaca değineyim. öncelikle big mac gibi bir ürün dünyanın her yerinde var (sakın moğolistan'ın çöllerini örnek vermeyin ağzınıza çarparım). bu sebeple ölçümü kolay oluyor ve gerçekten de alım gücüne dair önemli bilgiler veriyor. yıllar önce lisanstayken bu endeksi derste görmüştük. önemli yani. dünyada bu kadar yaygın olan çok az ürün var. hatta bir ara starbucks ındex çıkacak deniyordu ne oldu bilmiyorum. şöyle bir caramel machiatto ındex fena olmaz mıydı?
ama tabi her ülkenin big mac'e bakışı aynı değil. örneğin bizde zamanında mc donalds'tan yemek yemek ayrıcalıktı. fiyatları yüksekti, oyuncağından almak için ağlardık. aileler överdi oraları. şimdi öyle mi? mc donalds'tan yiyelim denince suratlar ekşiyor, ıyy o iğrenç köfte ve patatesi yemem daha iyi, deniyor. biz de butik hamburgercilere gidiyoruz. tabi bir de kültürlerin fast fooda ne kadar önem verdiği de önemli. ayrıca bu melet her yerde aynı da değil aslında. evet standartizasyonda çığırlar açtık. dünya küreselleşti tek tipleştik falan ama aynı değil be abi. hani ben bi tek aç kalıp ölmemek için yerim böyle bir "şeyi" öyle de yaptım berbat bir tadı vardı. domuz mu ne bok vardıysa içinde artık.
kısacası paramızın değerine bakarken dikkate alınması gereken ama bel bağlanmaması gereken bir gösterge diyor ve geçiyoruz.
abd'deki big mac fiyatı sabit kabul edilir ve diğer fiyatların abd'den farkı dikkate alınır. eğer abd'de 10 dolar ise türkiye'de 8 dolar ise tl dolara göre %20 daha değersizdir. satın alma gücü türkiye'de abd'ye göre %20 daha düşük. yani yavrular abd'deki zat 1000 dolar maaş alıyorsa bizdeki de 800 dolar alacak. ancak önemli nokta satınalma gücümüzün eşit olması. ikisi de big mac alıyor gördüğünüz gibi. ikisinin de hayat standartı aynıdır diyebiliriz (ekonomi yalanları). tabi burada birçok şeyi konu dışarı bırakıyoruz yoksa bu etkiyi değiştirecek çok fazla etken çıkar.
15 temmuz 2020 verilerine göre:
abd big mac fiyatı 5.71 dolar imiş. mesela isviçre'de big mac fiyatı %20.9 daha pahalıymış. hemen bakıyoruz isviçre frangı ne kadarmış 7.31 tl dolar ise 6,86. frank dolardan %6.5 daha değerliymiş. ama big mac'e bakınca %20.9 daha değerli çıktı. n'oldu şimdi, bu fark nedir derseniz endeks diyor ki isviçre frangı dolardan %6.5 daha değerli görünse de aslında %20.9 daha değerli. ama işin içine gayri safi milli hasılayı da dahil etmişler. big mac isviçre'de %21 daha pahalıydı. ancak kişi başı gsmh farkını işin içine katınca big mac fiyatı %4.3 daha pahalı çıkmış. bak bu hesapladığımız döviz değerine daha yakın.
doğrudan endekse baktığımızda en yüksek big mac fiyatı isviçre'de çıkıyordu ancak gsmh'yle birlikte hesaplayınca bu değişti. şimdi de dünyanın kıskandığı ülkemize bakalım. bizde big mac 2.04 dolarmış. öyle mi lan gerçekten dönüş yapın? dolara göre bizdeki big mac fiyatı %64 daha ucuz. vay be. buna göre tl %64 daha değersiz dolara karşı. hemen alkışlamayın muhalifler bak adamların yediği zıkkımı biz %64 daha ucuza yiyoruz (yersen). kişi başı gsmh dahil edince tl %38.3 daha değersiz çıkmış. ancak hatırlatayım 2017'de eşit değerdeydi. zaten tl'nin büyük düşüşü o dönemden sonra başladı hatırlarsanız. kısacası 2017'de ortalama bir türk vatandaşı ortalama bir abd vatandaşıyla aynı sayıda big mac yiyebilirken artık %38 daha az yiyor. üzücü.