Stan Lee'nin, Başarısını Hak Etmediği İddiaları Ne Derece Doğru?
1) "o karakterleri stan lee yaratmadı, üstlerine kondu"
bu, "steve jobs iphone'u yaratmadı üstüne kondu" gibi bir iddia. iphone apple'ın kadrosu tarafından tasarlanıp üretildi. steve jobs'ın onaylamak ya da reddetmek dışında bir katkısı olmadı. buna rağmen iphone'u steve jobs'ın vizyon ve eseri kabul ediyoruz. çünkü o yaratıcı kadroyu steve jobs oluşturuyor, onlara vizyonu ve ürüne nihai onayı da o veriyor. iphone'a "bu olmuş" damgasını o vuruyor. olmazsa da hesabı steve jobs'tan soruluyor.
haliyle stan lee'nin karakter yaratımına sıfır katkısı olsa bile marvel kainatının yaradılışındaki en büyük sorumlu olduğu gerçeği değişmiyor. mesela steve ditko stan lee için "spider-man'in sadece ismini o buldu gerisini ben buldum" demiş. bu bana aşırı hazımsız bir eleştiri geliyor. ismi bir karakterin markası demek onu önemsiz saymak doğru değil. tüm paket doğru kurgulanmış, doğru zamanda çıkmış ve doğru yaratıcı kadroyla eşleştirilmiş ki spider-man başarılı olmuş.
steve ditko'nun tüm prodüksyüon başarısını kendi kostüm ve karakter tasarımıyla eş tutması da sanatçı egosuyla alakalı bir izansızlık geliyor. spider-man bir sinopsisten ibaret değil, ona can vermiş koca bir kadro var. ayrıca steve ditko'ya ne kadar saygı duysam da spider-man çizimlerini sevmiyorum. spider-man en oturmuş çizimlerine john romita sr ile kavuşmuştur. eğer spider-man karakteri değil ama spider-man efsanesinin yaratılışını yıllara yayılan bir süreç olarak görebilirsek bundaki en büyük oyuıncu steve ditko değil zaten. işin arkasında chris claremont gibi peter parker'a ruh üflemiş yazarlar da var.
kısacası stan lee'nin yaratılışına sadece isim olarak katkıda bulunmuş olsa bile spider-man özelinde "co-creator" olarak anılmayı istemesinde garip bir şey görmüyorum.
jack kirby'nin yarattığı hulk, thor gibi karakterlere de stan lee'nin "co-creator" olarak konduğu iddiası var ancak kirby bu konuda sadece dc comics'e geçtikten sonra istihzai çizgi romanlar yapmak suretiyle uğraşmış. dava açmamış. ne zaman kirby ölmüş, o zaman kirby'nin ailesi marvel'a dava açmış ve mahkeme dışında anlaşmışlar. orada da ya bir hak yeme ya söz konusu olmamış ya da varsa bile marvel hakkını ödemiş.
haliyle stan lee'nin şu noktada jack kirby'nin yarattığı karakterlerin yaratıcısı olmadığını iddia etmek kimsenin üstüne vazife kalmıyor. kirby estate buna okey, kirby'nin kendisi okey değilmiş ama dava açacak kadar da mesele etmemiş. kendi kendine gelin güvey olacak bir durum yok.
özetle stan lee zaten marvel'ın en tepe karar mercii olarak tüm yaratılan eserlerin ana sorumlusu. sadece neyin yayınlanacağını, kimin bu yaratıcı kadroya dahil olacağını seçmek suretiyle dahi ortaya çıkan kainatın esas sahibi. bu "co-creator" görünse de görünmese de öyle. co-creator görünme kısmında da steve ditko özelinde haklı, jack kirby özelinde ise anlaşmış.
2) "stan lee çizerleri sömürdü, zırnık koklatmadı"
çizgi roman dünyasında emek sömürüsü düzeni oturmuş olabilir ancak varsa da bu marvel'la başlamış olamaz. ondan evvel marvel'dan 30 yıl önce kurulmuş olan dc comics var. mesela superman'in yaratıcıları dava açmak suretiyle anca 1970'lerde, yani superman'in çıkışından 40 yıl sonra, "jerry siegel ve joe shuster tarafından yaratıldı" şeklinde kredi verilmesini şart koşabilmişler. bu marvel'ın henüz yeni yetme bir çizgi roman firması olduğu yıllara denk geliyor.
stan lee çizgi roman şirketleriyle dolu bir dünyada aynı düzende ve aynı kanunlara uyarak çalıştı. bir sömürü varsa ne başı ne de sonu stan lee'ye bağlanıyor. daha da önemlisi amerikanın serbest piyasa kapitalizmi zaten bu konularda "pazar kendisini düzeltir" öngörüsüne sahip. yani olması beklenen, büyük yeteneklerin böyle bir talebi varsa bir noktada bu yeteneklere cazip olan yeni bir firmanın ortaya çıkması, büyük yeteneklerin onu tercih etmesi ve pazar payının diğerlerinden kapılması, diğerlerinin de ona adapte olmak suretiyle tüm çalışma koşullarının çizerler lehine değişmesi. bu elbette tekel hakimiyeti olan pazarlarda işlemiyor ama çizgi roman dünyası zaten hiçbir zaman o derece büyük bir pazar olmadı.
nitekim, marvel'dan 30 yıl önce kurulmuş olan dc comics, ilk defa geçen sene "kar payı paylaşımı" fikrini ortaya atıyor. gerekçesi bir anda etikle yüzleşmesi değil, internet'in sağladığı ucuz yayın ve dağıtım imkanları sayesinde çizerlerin bağımsız çalışmasına daha fazla imkan sağlıyor olması ve bunun yetenek kaybına yol açması. dc bunu şu anda sadece dark matter adlı tek bir seriyle yapmayı planlıyor. gelecekte daha çok yapılması bekleniyor. pazar kendisini düzeltiyor. marvel da buna bir noktada ayak uydurabilir ancak şirketler ve piyasa dinamiklerinin bu kaotik gidişatında şartların olgunlaşmasının gecikmesinin faturasını şahsen stan lee'ye kesmek de anca şahsa yönelik düşmanlıkla açıklanabilir.
bu iki eleştiriyle stan lee'nin o kadar abartılacak bir insan olmadığını iddia etmek bence yetersiz kalıyor. 1960'larda siyahi süper kahramanı çıkarırken, spider-man'i misafir karakter olmaktan çıkarıp kendi başına çizgi romana çevirirken, 1970'lerde gay süper kahraman'a onay verirken de gayet topun ağzında kendisinin olduğunu bilerek yaptı. vizyon onda cesaret onda.
stan lee daha fazlasını yapabilir miydi?
bence evet. öncülük ettiği pek çok noktada olduğu gibi (mesela çizerleri yaratıcılık konusunda daha özgür bırakmak gibi) bu ekonomik anlaşmazlıklar üzerinden de öncülük edebilirdi. mesela dc comics'i beklemek yerine marvel çizerleri daha memnun edecek şartlarda çalışabilirdi. yapmamayı tercih etti. bunu stan lee'nin eksiği kabul edebiliriz. ancak bu stan lee'nin artılarını götürmüyor. onu sadece yarattığı kahramanları gibi kusurlu ve eksik biri yapıyor. bu onun bıraktığı mirasın kıymetini azaltmıyor.