arthur schopenhauer bu hilelerden eristik diyalektik'te bahsetmiştir.

bu hileler ile size karşı sunulan saçma sapan argümanları rahatlıkla savuşturabilirsiniz. hele ki ülkemizde tartışma kültürü bu denli yerlerdeyken; karşınızdakine "inan sana değil kastım, cahille sohbeti kestim" deseniz bile fayda etmezken bu 38 hileyi öğrenmek sizin için her şeyden önce zaman kaybını ortadan kaldırabilir. ve en önemlisi, sizin sessizliğinizle "zafer" kazandığını sanan cahillere ağzının payını verebilirsiniz. hele ki gündem saçma sapan argüman üretiminin tavan yaptığı 16 nisan 2017 anayasa değişikliği referandumu iken bugünlerde bu "hilelere" sanırım ihtiyacımız var. çünkü bunlara gün içinde gerek siyasi söylemlerde gerekse de sokakta burnumuza broşür sokanlarca sıklıkla maruz kalıyoruz.

lafı uzatmadan başlayalım o halde.

tartışma hileleri

hile -1
genişletme - bu hasmımızın önermesini doğal sınırlarının ötesine genişletmeye; abartmak için ona mümkün olduğunca genel bir delalet ve geniş bir anlam vermeye, diğer yandan da kendi önermemize olabildiğince sınırlı bir anlam ve dar sınırlar kazandırmaya dayanır.

hile -2
eşsesli sözcük - bir önermeyi söz konusu meseleyle aralarında sözcük benzerliğinden başka ya çok az ya da müşterek yanı bulunmayan bir şeye teşmil etmeye; ardından da onu başarıyla çürütmeye ve böylece ilk iddianın çürütülmüş sayılması talebine dayanır.

hile - 3
nispi olarak ve özel bir konuyla bağlantısı içinde ortaya atılmış bir önermeyi sanki genel veya mutlak bir geçerlik/uygulama iddiasıyla söylenmiş gibi almaktır.

hile - 4
eğer bir sonuca varmak istiyorsanız onun önceden görülmesine/sezilmesine izin vermemeli, bilakis onun öncüllerini fark ettirmeksizin ve konuşmanızın aralarına serpiştirerek teker teker kabul ettirmelisiniz.

hile - 5
bir önermenin doğruluğunu ispatlamak için, eğer hasmınız doğru önermeleri kabulden imtina ediyorsa doğru olmayan daha önceki önermeleri de kullanabilirsiniz. bu durumda izlenecek yol kendi başına yanlış fakat hasmınız için doğru olan önermeleri alıp onun düşünme tarzından hareketle ispatlamaya gitmektir.

hile - 6
ispatlanması gereken şeyi önerme olarak koymak suretiyle farklı bir kılık altında kanıtlanmış varsaymaktır.

(schopenhauer buna şöyle bir örnek vermekte: her türlü beşeri bilginin belirsizliğini önerme olarak koymak suretiyle tıbbın kesinlikten uzaklığını savunmak gb.)

hile - 7
soru sormaya dayalı bir usu takip edilebilir. burada takip edilen usulün esası hasmımıza kabul ettirmek istediğiniz şeyi gizlemek için aynı anda çok sayıda geniş kapsamlı soru sormaya ve diğer yandan kabullerden kaynaklanan delili hiç vakit kaybetmeksizin ileri sürmeye dayanı.

hile - 8
bu ile hasmınızı öfkelendirmeye dayanır. onu sık sık ve kasti haksızlıklarda bulunarak ya da önüne bile bile güçlük çıkararak çileden çıkarabileceğimiz gibi genel olarak küstahça bir tutum takınarak da onu öfkelendirebiliriz.

hile - 9
peşinde olduğunuz şeyi bilmesine imkan tanımamak için onlardan çıkarılacak sonucun gerekli kıldığından farklı bir düzen içinde sorular sormak.

hile - 10
eğer peşinde olduğunuz şeyi için hasmınızın olumlu cevaplar vermesini istediğiniz sorulara kasıtlı olarak olumsuz cevaba geri döndüğünü gözlemlediyseniz, o zaman sanki olumlandığını görmekten endişe ediyormuşsunuz gibi önermenizin tersini sormanız gerekir; ya da onu her iki bakımdan da serbest bırakabilirsiniz, böylece o sizin bunlardan hangisini teyit etmesini istediğinizi fark edemez.

hile - 11
eğer siz bir tümevarımda bulunmak ister de hasmınız size onu destekleyecek münferit durumları kendi eliyle sunarsa, eğer münferit durumlardan çıkan genel doğruyu kendisi de kabul ediyorsa, ona soru sormaktan geri durmanız, bilakis sorularla belirtmek istediğiniz şeyi daha sonra yerleşmiş ve kabul edilmiş bir olgu olarak takdim etmeniz gerekir; çünkü bu arada kendisi onu kabul ettiğine inanmaya başlayacaktır.

hile - 12
eğer sohbet özel bir ismi olmayan, fakat mecazi veya tasviri bir tarifi gerekli kılan genel bir fikir etrafında dönüyorsa işe önermeniz için elverişli bir mecaz seçerek başlamanız gerekir.

hile - 13
hasmınıza bir önermeyi kabul ettirmek için ona aynı zamanda karşı bir önerme vermeli ve bu ikisinden hangisini seçeceğini ona bırakmalısınız; bu arada siz de karşı önermeyi olabildiğince yaldızlamalısınız ki kendimle çelişmeyeyim derken önermenizi kabul etsin, çünkü bu suretle o gayet muhtemel görünür hale gelmiştir.

hile - 14
hasmınız hedeflediğiniz sonuç için elverişli olan şeyi ters yüz eden cevaplar vermeksizin sorularınızın bir kaçını cevaplandırdığında, her ne kadar bunlardan böyle bir sonuç çıkmasa da sanki ispatlanmış gibi hedeflediğiniz sonuca geçin ve hemen muzafferane bir edayla onu ilan edin.

(schopenhauer bu hile için "küstakça bir oyun" demiştir.)

hile - 15
eğer ortaya çelişkili bir iddia attınız ve onu ispatlamakta bir güçlükle karşılaştıysanız her ne kadar akla yakın gözükmese de doğru olan bir önermenin kabulünü veya reddini sanki delilinizi ondan çıkarmak istiyormuşsunuz gibi, hasmınıza bırakabilirsiniz. eğer bir hileden kuşkulandığı için onu reddedecek olursa zaferinizi onun ne kadar ad absurdum bir durumda olduğunu göstermek suretiyle elde edebilirsiniz.

hile - 16
argumenta ad honinem veya ex concessise başvurmaktır. hasmınız bir iddiada bulunduğunda tutarsız olduğunu göstermeye çalışmalısınız. örneğin, o eğer intiharı destekliyorsa derhal yaygarayı basmalısınız, "öyleyse neden kendini asmıyorsun?" diye.

hile - 17
eğer hasmınız sizi bir karşı dille bunaltıyorsa kendinizi çoğu zaman ince bir ayrım yaparak koruyabilirsiniz.

hile - 18
hasmınızın yenilginizle sonuçlanması mukadder bir delil veya temellendirmeler zincirine başvurduğunu gözlemlediyseniz onun bu sonuca varmasına izin vermemeli, tam zamanında konuşmanın akışına müdahele etmeli veya bütünüyle kesmeli ya da onu konudan uzaklaştırıp başka konulara dönmelisiniz.

hile - 19
hasmınız temellendirmesinde belli bir noktaya itiraz etmenizi sağlamak için açıktan açığa size meydan okuyorsa ve sizin de söyleyecek bir şeyiniz yoksa, ortadaki meseleye genel bir hava vermeye çalışmalı ve ardından da buna karşı konuşmaya başlamalısınız.

hile - 20
bütün öncüllerinizi ortaya koyup hasmınızın kabul etmesini sağladıktan sonra istediğiniz sonuca ulaşmak için artık ona soru sormaktan uzak durmalı, hiç vakit kaybetmeden sonuca varmalısınız.

hile - 21
hasmınız bütünüyle yüzeysel ve yanıltıcı söz söyleme şeklinde bir temellendirmeye başvuruyor ve siz de onun gizli amacını sezinliyorsanız pekala onun asılsız ve yüzeysel yanını ortaya sererek çürütebilirsiniz.

örneğin, eğer o argumentum ad hominemi benimsemişse bir karşı argumentum ad hominem ve argumentum ex concessis ile onun gücünü kırmanız yeterlidir.

hile - 22
hasmınız sizden tartışma konusu meselenin doğrudan kendisinden kaynaklandığı bir şeyi kabul etmenizi talep ediyorsa bunun bir petitio principii olduğunu söyleyerek onun talebini reddetmelisiniz.

hile - 23
yalanlama ve çekişme bir kimseyi öfkelendirir ve onun iddiasını abartmaya sevk eder. hasmınızı tekzip ederek onu, her şeye karşın bu sınırların içinde ve kendi başına doğru olan bir iddiayı asli sınırlarının ötesine genişletmeye itebilirsiniz. ve siz onun bu abartılı biçimini çürüttüğünüzde onun başlangıçtaki iddiasını da çürütmüş gibi görüneceksiniz. 

hile - 24
hatalı bir kıyasa ve dolayısıyla yanlış bir sonuca varmaya dayanır. hasmınız bir iddiada bulunur, onu bir önermeyle ifade eder. siz ondan yanlış çıkarımla ve fikirlerini eğip bükerek başka önermeler çıkarırsınız. onun ilk önermesinin içinde bunlar yoktur ve o böyle bir şeyi hiçbir şekilde kast etmemiştir. o zaman onun önermeleri sanki ya kendi başlarına tutarsız ya da kabul edilmiş bir doğruyla çelişen başka bir önermelerin yolunu açmış gibi görünüz. ve böylece ortaya sanki o dolaylı olarak çürütülmüş gibi bir izlenim çıkar.

hile - 25
zıt bir örnek gösterme suretiyle saptırma.

hile - 26
öne sürülen delilin sahibine yöneltilmesi. hasmımızın öne sürdüğü delili kendisine karşı kullanırız.

hile - 27
getirdiğimiz bir delile karşı hasmımız hiç beklemediğimiz bir şekilde öfkelenmişse daha da büyük bir azimle onu sıkıştırmaya devam etmelisiniz.

hile - 28
geçerliliğini bir uzmanın anlayabileceği geçersiz bir itirazda bulunmak.

hile - 29
eğer alt edilmek üzere olduğunuz sonucuna vardıysanız bir saptırmaya başvurabilirsiniz. sanki tartışma konusu meseleyle bir bağı varmış gibi birden bir başka bir şeyden konuşmaya başlayabilir ve hasmınıza karşı bir delil getirebilirsiniz.

hile - 30
akıldan çok otoriteye başvurmaya dayanan bir hiledir. hasmınızın saygı duyduğu bir otoriteyi kendi yanınıza almışsanız işiniz kolay demektir.

hile - 31
eğer hasmınızın ileri sürdüğü delillere karşı bir diyeceğiniz olmadığını görüyorsanız, ince düşünülmüş bir ironi darbesiyle bu konunun sizi aştığını ilan edebilirsiniz: "şimdi söyledikleriniz benim yetersiz kavrayış gücümü aşıyor; bunların hepsi doğru olabilir, ama ben anlayamıyorum, dolayısıyla hakkında bir görüş beyan etmekten de çekiniyorum." 

hile - 32
bir iddia ile karşılaşırsanız onu, aradaki ilişki sadece görünür veya müphem bir benzerlikten ibaret olsa bile, iğrenç ve tiksindirici bir kılık veya kategori içerisine sokarak bertaraf etmenin ya da olmazsa üzerinde kuşku uyandırmanın kısa bir yolu vardır.

sözgelimi diyebilirsiniz, "bu manicilik veya ariusçuluk" vb. bu türden bir itirazda bulunurken, söz konusu iddianın daha önce zikredilmiş kategoriyle özdeş veya en azından ondan mündemiç olduğunu doğru olarak kabul edersiniz.

hile - 33
"teorik olarak çok güzel ama pratikte işe yaramaz"
yanıltmacının bu biçimiyle öncülleri kabul eder, fakat pek iyi bilinen bir mantık kuralıyla çelişerek çıkarımı ya da sonucu reddedersiniz.

hile - 34
onu sessizliğe zorlayın.

hile - 35
delil ve temellendirmelerle hasmınızın aklıyla uğraşmak yerine güdülerle iradesi üzerine çalışın. onun çok geçmeden sizin görüşünüze geldiğini göreceksiniz.

örneğin, papaz takımından biri felsefi bir dogmayı savunmaktadır; ona bunun kilisesinin temel öğretilerinden biriyle doğruda çeliştiğini hissettirirsiniz, o hemen bunu terk edecektir.

hile - 36
eğer o içten içe zayıflığının farkındaysa ve anlamadığı bir sürü şeyi dinlemeye ve sanki anlıyormuş gibi yapmaya alışıksa ciddi bir eda içerisinde çok derin veya ilmi gibi görünen bir şeyi yutturarak onu kolayca etkiniz altına alabilir ve onu duyma, görme ve düşünmeden mahrum edersiniz.

hile - 37
hasmınız haklı olduğu halde sırf çekişmeci, ayak diretici tavrınız yüzünden kusurlu bir delil seçmişse onu kolayca çürütmenin bir yolunu bulur, ardından da böylece onun bütün iddiasını çürütmüş olduğunuzu iddia edebilirsiniz. 

hile - 38
tartışma konusunu bir yana bırakıp hasmınızın kendisine geçmeye ve bir bakıma onun şahsına saldırmaya dayanır. hasmınızın tartışmada üstünlüğü ele geçirdiği ve böylece alt edilmek üzere olduğunuzu hisseder hissetmez bu yola başvurabilirsiniz. saldırınızı onun şahsına yönlendirirsiniz.

***

schopenhauer'in bu konudaki son sözü ise şunlar:

eğer birinin bilgisi ve görgüsü eksikse hasmıyla aynı düzeyde olmadığından ötekini anlayamayacaktır. eğer biri düşünme ve anlama gücü bakımından diğerinin gerisinde ise bundan gücenip kırılacak ve bu onu dürüst olmayan hilelere başvurmaya götürecek ve tartışma kabalaşıp sona erecektir.

bu yüzden tek doğru ve güvenilir yol aristoteles'in topika'nın son bölümünde zikrettiği yoldur: karşılaştığımız ilk kimseyle değil, fakat sadece ortaya saçma sapan şeyler atıp bunda ayak diremeyecek, otoriteye değil akla müracaat edecek, makul olana kulak verip ona boyun eğecek kadar anlayış gücüne ve öz saygıya sahip, son olarak hakikati her şeyin üzerinde tutacak, makul olan velev ki hasmından gelsin, onu benimsemekte tereddüt etmeyecek, yanlış ya da haksız olduğuna tahammül edecek kadar hakşinas olduğunu bildiğiniz tanıdıklarınızla tartışmaktır.