Sivrisineklerin Taşıdığı, Hiç de Hafife Alınmaması Gereken Hastalıklar
havalar ısınmaya başladı ve yaz aylarının sevimsiz misafirleri sivrisinekler evlerimize konuk olmaya başladılar. sivrisinekler ile bulaşan çok sayıda hastalık var. en bilinenin bir dönem ülkemizinde başına bela olan sıtma. afrika'da hala ölen her bin çocuğun 10 tanesi sıtma nedeniyle ölüyor. diğer hastalıklara da kısaca bakalım...
chikungunya
tanzanya'da endemik. yerel dilde iki büklüm yapan manasına geliyor. eklem iltahabı hareket kısıtlılıkları ile seyrediyor.
dang humması
kemik kıran humma olarak da biliniyor. çok şiddetli kemik ağrısı yaşanmasına yol açıyor. çok şiddetli dediysem bu çok aşırı çok. kemikler kırıldığında o kadar ağrımaz. ayrıca bu hastalık ilginç biçimde ciddi tansiyon düşüklüklerine yol açıyor. buna bağlı bayılmalar hatta ölümler oluyor.
sarı humma
panama kanalı inşaatı sırasında tüm dünyanın gündemine gelmiş olsa da afrika ve güney amerika ormanlık alanlarında hala etkili. karaciğeri etkiler. isminin sarı olmasının nedeni insanda sarılık yapması.
zika virüsü
ilk olarak nijerya'da görüldü ama geçen yıllarda güney amerika da endemik seyretti. dünyanın başına çok büyük bir bela getireceğini öngördüğüm hastalıklardan birisi. anne karnındaki bebekleri çok kötü etkiliyor. bebekler ölüyor ya da ağır engelli olarak doğuyorlar. sivrisineklerin taşıdığı bir virüs ile bulaşıyor. insandan insana bulaşma yok. nüfus artış hızının yüksek olduğu afrika için bir nüfus kontrol aracı olarak biyolojik silah olarak kullanılması ihtimali beni hep ürkütür. insandan insana bulaş olmadığı için tüm dünyaya yayılmaz. sadece tropik bölgelerde yaşayan bir sinek aracılığıyla ile bulaşıyor.
batı nil virüsü
bilinen bir aşısı ve etkin tedavisi yok. sinir sistemini etkiler. tek korunma yolu sineklerden korunmak... bunlar en bilinen sivrisinek hastalıkları, bir çırpıda aklıma gelenler. literatürde sivrisinekle bulaşan 250'nin üzerinde hastalık tanımlanmış.
peki ne yapacağız? mevcut durumda bile her yıl 1 milyondan fazla insan sivrisinekler ile taşınan hastalıklara bağlı ölüyor. ya corona virüs salgını gibi çok daha öldürü bir virüs mutantı oluşursa? tüm dünyayı sinek kovar ile ilaçlayıp tüm ekolojik dengeyi bozacak mıyız? ya da cibinlik şemsiyeler üretip elimizde onları taşıyarak mı yürüyeceğiz? yüz maskesi tüm vücut maskesine mi dönüşecek?
umarım bunların hiçbiri olmayacak. çünkü bilim sadece filmlerde gördüğümüz gibi karanlık adamların "tüm dünyayı yok edeceğim nuhaahaha" diye gülerek ilgilendiği bir uğraş değil. uğur şahin gibi değerli eşi özlem türeci gibi bilim adamları da var. ve onlar şimdiden araştırmalar yapıyor gen düzenlenme, istemli mutasyonlar üzerine... neyse konumuza dönelim.
bilim adamları sivrisinekler ile mücadele için yeni bir yöntem üzerinde çalışıyorlar: crispr/cas9 gen düzenlemesi
california üniversitesi, santa barbara'da moleküler, hücresel ve gelişimsel biyoloji profesörü olan craig montell ve arkadaşları steril sivrisinek projesini deniyorlar.
erkek üremesinden sorumlu çok sayıda gen var. ama üreme soy aktarımı olduğu için çok hassas bir konu. ve üreme genetiğindeki kusurlar vücut gen kusurlarına göre çok daha az kabul edilebilir oluyor. yani vücut genlerindeki kimi kusurlar (kellik, obeziteye yatkınlık, şeker hastalığı, vs) soyun devamını tam olarak bloklamazken üreme ile ilgili genlerdeki bozukluklar aynı toleransı taşımıyor. henüz ne işe yaradığı anlaşılamamış sessiz kabul edilen genlerdeki değişiklikler bile kısır olunmasına ve bozuk genin aktarılmamasına yol açıyor.
bilim adamları üreme genetiğinin bu özelliğinden faydalanmaya çalışıyor. b2-tubulin (b2t) geni bu konu da en ümit veren gen. erkek sineklerde bu geni crıspr/cas9 gen düzenlemesi ile bozarak çok sayıda kısır erkek sivrisinek üretiyorlar. sineklerin spermi var. ama çocuk oluşturmuyor. bir deneyde, araştırmacılar 15 mutant erkeği 24 saat boyunca 15 dişiden oluşan bir gruba soktu. sonra b2t erkeklerini 15 vahşi tip mutant olmayan erkekle değiştirdiler ve orada bıraktılar. dişi sineklerin hiçbirinin çocuğu olmadı. çünkü ilk 24 saatte mutant erkek sinekler verimli olamayan spermleri ile dişiler ile ilişkiye girmiş ve dişilerin cinselliğini baskılamıştı. mutant olmayan normal erkekler kızışmış dişi bulamadıkları için hiçbir şey yapamamıştı.
daha sonra ideal zaman üzerine çalışma yaptılar. dişileri b2t erkekleriyle dört saat boyunca birleştirmek, dişi doğurganlığını normal seviyelerin %20'sine indirdi. sekiz saat sonra sayılar %10 civarında dengelenmeye başladı. yüzde 90'ı dişilerin verimsiz sperm ile döllenmişti. yüzde 90 dan yüzde 100 e geçiş göreceli olarak çok zaman alıyordu. bu henüz emekleme döneminde olan bir çalışma. ama ümit veriyor. çünkü çok spesifik bir yöntem. mesela sıtma sadece anofer cinsi sivrisinek ile bulaşır. ortama yeterli sayıda kısır erkek bıraktığında bir sivrisinek nesli sonra sayıyı yüzde 15 ile 50 arasında düşürülebileceği 8 nesil sonunda sivrisinek popülasyonunu büyük ölçüde yok edilebileceği hesaplanıyor.
bu yöntemin güzel yanlarından biri hiç kimyasal içermemesi. tüm böceklere ya da tüm sineklere değil sadece istenen tek türe yönelik bir mücadele sağlayabilmesi. üstelik 1. döngüden sonra yeni doğan dişi sinek ve sağlıklı erkek sinek sayısı azaldığı için 2. döngüde aynı miktarda mutant sivrisinek ortama saldığında mutant erkek oranı mutant olmayana oranla daha yüksek olacağı için 2. döngüde etkinlik daha yüksek olacak. 3. 4. ve 5. döngüde daha da çok.
virüsün dolaşımı tamamen engellendikten sonra istenirse enfekte olmayan laboratuvarda saklanan sağlıklı sinek ırklarından yeniden sağlıklı nesiller oluşturulup doğaya salma şansı da var. sinekler uygun koşullarda çok hızlı üretebilen canlılar. 3-4 sene içinde eski popülasyonlarına ulaşabileceği düşünülüyor.
kulağa oldukça mantıklı geliyor. doğa da işe yarayıp yaramayacağını zaman gösterecek. ama işe yaramasa bile bilim bu şekilde ilerler. deneyerek. bugün bunu deneyenler yarın çözümü ilk elde edenler olacak. en erken normalleşenler. diğerleri ise vücutlarına kutsal inek dışkısı sürerek sineklerden korunabileceğine inanmaya devam edecek. kısır sinekler bizi de kısır yapacak mı korkusu taşıyarak ülkelerine mutant sineklerin girmemesini tartışacak.