sanıldığından çok daha büyük, milyonlarca dolarlık bir ticari markete sahip, bir ipe sistemli şekilde dizilmiş dua taneleri bütününe denir tespih.

eline aldığı tespihi külhanbeyi ya da aga tavırlarıyla sallayan bir tipi gördüğümüzde irite eder bizi tespih. bazen de aklımıza bir keşişi, bazen bir budist rahibini, kimi zamanda bir imamı getirir. bir holywood korku filminde rahibin boynundaki istavrozun bir tespihe bağlı olduğunu gördüğümüz çok olmuştur.

tespih, çeşitli malzemelerin kullanılmasıyla yapılan boncukların bir araya dizilmesinden oluştuğu için ilk tahlilde boncuğun tarihine bakmak lazım. boncuklar en eski insan süslerinden. uzmanlar, afrika'da ilk bilinen boncukların m.ö. 10000 lere tarihliyor. yüzyıllar boyunca bir sürü değişik kültür bu boncukları bazen süs, bazen sayı saymak için bir abaküs , bazen de bir dine mensup olmak nişanesiyle tesbihat yapmakta kullandılar.

dini bağlamda kullanılan ve bir tespih dizisine benzeyen en eski boncuk dizisi görüntüsüne xeste 'deki "tapanlar" freskinde rastlanmış. yaklaşık m.ö 1613 yılına denk geliyor. fakat tespihlerin kesin kökeni halâ belirsiz. muhtemel ilk kullanımları hindistan daki hindular tarafından m.ö 3000 yıllarında olmuş. neredeyse antika değeri olan tüm lord shiva heykellerinde shiva'nın boynundaki dizili boncukları görmek mümkün. ve muhtemelen budistler tespih kavramını hindulardan ödünç almışlar.

şintoizm, umbanda, hristiyanlık, sihizm ve bahai faith gibi kimi din ve inanç sistemleri de tespih kullanmış. ortodoks komşumuz yunanistan vatandaşı hristiyanlar da popüler olarak komboloi denen ortodoks tespihini kullanırlar mesela.

bu kaynakta yazılanlar doğruysa ilk islam tespihinin ilk kullanımı hz.fatıma'ya dayanıyor. rivayete göre fatıma uhud savaşı sırasında şehid olan hamza'nın mezarından aldığı topraklardan boncuk yapar, onları ipe dizip tespih oluşturur ve zikretmeye, bir yandan da yasını tutmaya başlar. ve o andan itibaren diğer islam inananları da tespih çekmeye başlar.

öte yandan tespih islam dünyasında bir sanat olarak anılmaya özellikle 16. yüzyıl osmanlı döneminde başlamış. 18. yüzyılda parlak dönemlerini yaşamış osmanlı islam tespih sanatı hiçbir zaman kaybolmadan günümüze kadar gelmiş.

elektriksiz dönemlerde ayak kemane tornası kullanılmış tespih yapımında. şimdilerde elektrikli tornalar, dahası son model cnc makinalarla tespihler yapılıyor.

ismini tespih sanatı tarihine kazımış büyük üstadlar yetişmiş hem osmanlı da hem de cumhuriyet türkiyesinde. mevlanakapılı mahmud usta, horozun salih usta, tophaneli ismet arap, akgerdan mehmed efendi, tosunum halil usta, beylerbeyli galip başsaka usta en bilinenlerinden bazılarıdır. cumhuriyet tarihinin en önemli ustalarından birisi de yakın dönemde rahmetli olan yusuf özgen ustadır. ve günümüz yaşayan ustaları arasında çok önemli isimler yetişti tespih sanatını ifâ eden. yaklaşık 3 bin tespih ustasının aktif olarak tespih yaptığı biliniyor. en önemlileri arasında devlet sanatçısı da olan hüseyin çelik, eymen gürtan, necip fazıl karadağ, imdat kalaycı, abdullah öner , ibrahim özgen, cem bülbül gibi isimler sayılabilir.

tespihi oluşturan boncuklara habbe denir. habbeleri birbirinden ayıran parcalara durak ya da pul denir. tespih taneleri imame adı verilen bir parçanın çatısı altında bağlanır ve hitame adı verilen son parça ile sona erer. imame ile hitame arasında da "ara taneler" bulunur.

tespihler doğal ya da sentetik çeşitli malzemeler kullanılarak yapılırlar. en önemli sentetik malzeme sıkma kehribar adı verilen ve aslen 1907 de leo baekland isimli bakalitin mucidi olarak bilinen kişi tarafından bulunan malzemedir. tespih piyasasında önemli yeri olan, fenol&formeldehid kullanılarak yapılan bu plastik türünün gramı 60 dolara kadar varıyor desem inanır mısınız? inanmam diyorsanız şöyle bir örneğe bakın o zaman:

kehribar, bilinen en önemli doğal tespih malzemelerindendir. çoğu türk tespihseverin tespih dendiğinde aklına ya kehribar ya da kuka isimli brezilya kaynaklı bir hindistan cevizi türü gelir. türkiye'de en çok üretilen tespih kuka tespihtir.

aklın alamayacağı malzemeler tespih koleksiyonerlerinin hedefi içindedir her zaman. fildişi, mamut dişi gibi malzemeler çok normal ve kolay bulunan malzemeler olarak adlandırılır. lakin duyduğunuzda kulağa çok daha garip gelecek malzemeler var. helmeted hornbill isimli kuşun gagası ham madde olarak 15 bin dolara kadar fiyat bulur tespih piyasasında.

indirimli fiyatla 5000 liraya sayılan bir balina kusmuğu tespih ilginizi çeker miydi?

altın ve zümrüt kakma ile işlenen bir deniz kaplumbağası kabuğu tespih 90 bin lira desem? 

çoğu doğaseveri kızdıracak malzemeler doğadan alınır ve bu tespih kolleksiyonu çılgınlığına kurban gider. gergedan boynuzu bu malzemelerden birisidir. 30 -40 gram gergedan boynuzu bir tespih 10 bin liraları bulabilir.

aklınıza gelecek her tür ağaç, tespih için bir hammaddedir.

narwhal ya da unicorn balinası adı ile bilinen deniz gergedanı, boynuzu sayesinde bir tespih malzemesi olmuştur artık.

şimdilerde facebook'ta pıtrak gibi büyüyen bir tespih mezatları çılgınlığı başladı. bu kadim sanat, iyice ticarete evrildi, insanlar dolandırılmaya, fahiş paralarla abuk subuk malzemeler kullanılarak yapılan tespihleri kapış kapış almaya başladı.

arabasını tespih ile takas edecek seviyede tespihe tutkulu olanlar var. yine de her şeye rağmen tespih, islam coğrafyasında hem zikir-dua tanesi hem de erkeğin mücevheri olarak değer görür.

devletin en üst kademesinden (bildiğin en üst yani) bakanlara, yüzlerce vekile, bürokratlara, iş insanlarına, akademisyenlere, futbolculara, şarkıcılara hatta bazı hanımlara kadar uzanan değişik bir koleksiyoner profili vardır. tespih deyip geçme! günümüzde tespih ustası olarak adlandırılan kişilerin azımsanmayacak bir bölümünün "kimin mercedes'i daha güzel?" yarışı peşinde koştuklarını söylesem kimseye iftira etmiş olmam.

Bir Koleksiyoncunun Gözlemleriyle Cumhuriyet Boyu Türk Madeni Parasının Acayip Örnekleri