Milyonlarca Çinliyi Uyuşturucu Bağımlısı Yapan Tarihin Kara Lekesi: Afyon Savaşları
çin ile avrupa’nın doğrudan ticaret ilişkileri, portekizli denizci jorge alvares'in 1513’te guangzhou yakınlarındaki bir adaya ulaşmasıyla resmen başladı. portekiz, 1557’de makau’yu ticaret üssü olarak kiraladı. 1604’e gelindiğinde portekizli tüccarlar ve hollanda doğu hindistan şirketi avrupa'ya ilk olarak 14. yüzyılda marco polo’nun getirdiği porselenin büyük miktarlarda ticaretini yapmaktaydı.
18. yüzyıl avrupası'nda çin'in porselen, ipek ve çay gibi lüks mallarına olan yüksek talep britanya ve çin arasında ticaret dengesizliğine yol açtı. çin, hem batı mallarına ilgi duymuyordu hem de ming hanedanı'nın (1368-1644) erken dönemlerinde banknottan madeni para kullanımına geçmiş olduğu için söz konusu lüks malları gümüş karşılığında satıyordu. bu durum avrupa'nın amerika'daki kolonilerinden elde ettiği gümüşün canton (guangzhou) üzerinden doğrudan çin'e akmasına yol açarak avrupa'nın gümüş rezervlerini tüketiyor, çin ekonomisini büyütüyor ve çin'e yabancı mal satışını sınırlandırıyordu. ticaret açığını dengelemek için ingiliz doğu hindistan şirketi bengal'de afyon yetiştirerek ingiliz tüccarların bu afyonları çinli kaçakçılara satmasına olanak sağladı. kaçakçılık 1820'den sonra önemli oranda arttı.
çin, 1820'de qing hanedanı (1644-1912) döneminde dünya ekonomisinin tek başına %33'ünü, hindistan ile beraber de %50'sini teşkil ediyordu. uyuşturucu akışı; çin dış ticaret fazlasını tersine çevirdi, gümüş ekonomisini tüketti ve geniş çapta kitleler uyuşturucu bağımlısı haline geldi. bu durum toplumun sosyal ve ekonomik yapısında ciddi bozulmalara sebep olunca, çin yakaladığı uyuşturuculara el koymaya ve 1838'den itibaren de yakaladığı satıcıları idam etmeye başladı.
1839'da çin imparatoru, bürokratların “afyonun yasallaşması ve vergilendirilmesi” önerisini reddetti. aynı yılın baharında ingiliz tüccarların canton ambarlarında bulundurduğu yaklaşık 20.000 sandık (~1400 ton) afyona çin hükümeti'nin el koyması, temmuz ayında birkaç sarhoş ingiliz denizcinin çinli bir köylüyü öldürmeleri ve akabinde vatandaşlarının çin hukuk sistemi tarafından yargılanmasını istemeyen ingiliz hükümeti'nin bu denizcileri çin mahkemelerine teslim etmeyi reddetmesi üzerine iki ülke arasında gerilim tırmandı ve birinci afyon savaşı patlak verdi.
ingilizlerin denizde demir gövdeli buharlı gemileriyle, karada da napolyon savaşları'nda kullandıkları taktikler ve üstün ateşli silah teknolojisiyle baş edemeyen çin savaş sonunda eşitsiz antlaşmalar'ının ilki olan nanking antlaşması'nı britanya, wanghia antlaşması'nı birleşik devletler ve whampoa antlaşması'nı da fransa ile imzalayarak söz konusu ülkelere önemli ticarî imtiyazlar ve vatandaşlarına çin topraklarında politik dokunulmazlık tanımak zorunda kaldı. hong kong britanya'ya verildi. çin’in 1757’den beri batı’yla ticaretini yönetmekte olduğu kanton sistemi yürürlükten kalktı. 1839-1949 arasını kapsayan yüzyıllık aşağılanma dönemi böylelikle başlamış oldu.
ilerleyen dönemde britanya, çin’deki ticarî haklarını genişletmek istedi; nanking antlaşması’nın yeniden görüşülerek bütün çin’in ingiliz ticaret şirketlerine açılması, afyon ticaretinin yasallaşması ve pekin’de elçi bulundurma talebinde bulundu. ekim 1856’da, çinli yetkililerin canton limanı’nda bulunan britanya bayraklı “arrow” isimli gemi mürettebatından bazı çinlileri gözaltına almalarını ve ülke bayrağını indirmelerini bahane eden britanya, ekim ayı sonunda canton’u bombalamaya başladı ve ikinci afyon savaşı’nın fitili ateşlenmiş oldu.
bir süre yatışan olaylar, aralık ayında çin’in canton’daki yabancı ülkelere ait depoları ateşe vermesiyle yeniden alevlendi. fransa, 1856 başında fransız bir misyonerin infaz edilmesini gerekçe göstererek britanya yanında savaşa dahil oldu. birleşik devletler ve rusya da çok geçmeden bu ikili koalisyona katıldı.
haziran 1858’de tianjin antlaşması qing hanedanı yönetimindeki çin ile britanya, fransa, rusya ve birleşik devletler arasında imzalandı. antlaşmayla, bu ülke temsilcilerine o dönemde kapalı bir şehir olan pekin’de daimî elçilik kurma hakkı ve hıristiyan misyonerlere ülke içinde serbestçe seyahat etme özgürlüğü tanındı. iç ticaretinde tekel oluşturmaktan men edilen çin; britanya’ya dört milyon, fransa’ya iki milyon tael gümüş değerinde savaş tazminatı ödemeyi kabul etti. daha sonra şangay’da yapılan görüşmeler sonucunda çin’de afyon ithalatı yasallaştı.
çin’in bu dayatmalara karşı çıkarak antlaşma maddelerini yürürlüğe koymayı reddetmesi üzerine çatışma yeniden başladı. ağustos 1860’da ingiliz ve fransız savaş gemileri ve askerî birlikleri yeniden saldırıya geçti. pekin işgal edilerek imparatorun yazlık sarayı yağmalandı ve yakıldı. ingiliz-fransız birliklerinin asıl amacı yasak şehir'i ateşe vermekti ancak bunun antlaşmanın imzalanmasını tehlikeye atacağı düşüncesiyle vazgeçildi. savaşın bu ikinci evresi, ekim 1860’da pekin konferansı’yla sona erdi. çin; britanya ve fransa’ya sekiz milyon tael gümüş ödemeyi kabul etti, kowloon britanya kontrolüne bırakıldı, afyon ticareti yasallaştı, çin'de din özgürlüğü tesis edildi ve hristiyanlar mülk edinme hakkı elde etti.
takip eden yıllarda qing hanedanı isyanlarla boğuşmak zorunda kaldı, giderek zayıfladı ve nihayetinde 1912'de devrildi.