Küresel Boyutta Bir Ekonomik Kriz Çıkma Olasılığı Var mı?
bundan 5-10 sene sonra ekonomik açıdan bugünlerden bahsedilince mevcut durum hakkında büyük ihtimal "iktisadın intikamı" tabiri kullanılacak
bundan sadece 1 yıl önce ekonomi kanallarında ciddi yorumcular "yeni normal"den bahsediyorlardı. "yeni normal"e göre iktisadın en temel teorileri bile artık hatalı sonuçlar veriyordu, dünya ekonomisinin eskisi gibi değildi; internet, iletişim araçları, gelişmiş ulaşım araçları vb. yenilikler nedeniyle dünya ekonomisi artık çok daha verimliydi ve bunu ekonomistler bile geç fark etmişti. eskiden normal kabul edilmeyen birçok durum artık normal olacaktı!
ekonomiye merak saranların ilk sorduğu soru olan "neden para basarak borçlarımızı ödemiyoruz ?" sorusuna bu yeni akım "çok da şey etmeyin ama basın gitsin" mantığıyla yaklaşıyordu yani 2008'den sonra basılan devasa paranın çok da risk oluşturmadığını hatta dünyadaki verim artışı sebebiyle çok daha fazla para basma kapasitesi olduğundan bahsediyorlardı, enflasyon uzun süre daha küresel çapta geri dönmeyecekti !
bir ekonomistin ekonomiden bu kadar kopması anormaldi ama 2011-2017 arasında basılan devasa paraya rağmen bir türlü ortaya çıkmayan enflasyon insanları bu fikirlere itti; dünyanın en büyük merkez bankasının (fed) başkanını bile (j.yallen): neden ekonomide enflasyon oluşmuyor sorusuna "bilmiyorum" cevabını verebiliyordu.
bugün yeni normalden bahseden kişi ekonomist olarak anılma konusunda risk yaşar
2017'de fed'in üç defa faiz artırımını mümkün görmeyen saygın otoriteler şimdilik 4 artırımı garanti olarak kabul ediyorlar. fed'in çok önem verdiği öngörülebilirlik olmasaydı ya da abd'i trump gibi bir meczup yönetiyor olmasaydı 4 faiz artırımı bile iyimser bir senaryoya dönüşebilirdi!
geçen senelerde küresel boyutta borsalar, emtialar vb. her varlıkta o kadar büyük balonlar ortaya çıktı ki piyasa bunlarla yetinemeyip yeni balonlar oluşturabileceği varlık biçimleri üretti (kripto paralar gibi).
belki küresel şartlardaki aşırı rahat ortam herkesi "yeni normal" saçmalığına sürüklemedi ama en makul stratejistler bile gelen fırtınayı göremediler. 2018 başında gop (gelişmekte olan piyasalar) borsalarının sene sonlarına kadar rekordan rekora koşması bekleniyordu! nisan ayında bile gop merkez bankaları faiz indirimlerine devam ediyorlardı ki mayısta resim tamamen değişti. yani sadece türkiye'de değil dünyada bile yaygın şekilde sadece bir ay sonrası bile ön görülemedi! (biz o dönem %7'ler civarında büyümeyi planlıyorduk!)
arjantin'de kriz ortaya çıktı; tükiye'de durum kritik ve görünen o ki daha birçok ülke çok ciddi sarsıntı yaşayacak.
sene başından beri msci gelişmekte olan ülkeler endeksine göre dolar bazlı olarak ülkelerin endekslerindeki değer kayıpları şu şekilde
(geçen haftaki veriler)
türkiye-%52
brezilya-%19
g.afrika-%19
endonezya-%18
filipinler-%17
macaristan- %15
bu şekilde gidiyor. aynı dönemde msci dünya endeksi ise %2,5 artıda!
yine aynı dönemde
türk lirası %34
arjantin pesosu %33
brezilya reali %13
rus rublesi %11
güney afrika randı %9 değer kaybetti.
peki küresel şartlarda bozulma başladı mı?
abd, faiz artırıyor ama henüz nötr faiz oranına bile (ekonomik aktiviteyi ne destekleyen ne de yavaşlatan) bir sene kadar uzak. üstelik nötr seviyeye ulaştıktan sonra bile faiz artırımına ihtiyaç duyabilecek bir görünümleri var. ingiltere'de az biraz faiz var, avrupa ve japonya merkez bankalarının ise faiz oranları halen negatif! parasal genişleme daha yeni zirvesine ulaştı ki bu basılan paralar uzun yıllar içinde geri toplanacak, yani en az 3-5 sene bunun etkisini göreceğiz. girdiyi çok uzatmamak için örnekleri uzatmıyorum, sadece bu iki örnek yeter, mevcut riskler ise bundan çok daha fazla...
gop'ta çok uzun yıllar sürmesi muhtemel bir maraton başladı ama yarışmacıların hepsi daha 100 metreden nefes nefese. bu girdi türkiye hakkında değil; türkiye'nin en kötüyü görüp görmediği henüz net değil ama bizim yaşadığımızı daha birçok ülkenin yaşama riski ciddi şekilde mevcut. asıl sorun ise bu dayağın sadece gop ile sınırlı kalıp kalmayacağı! bu dayak gelişmiş ülkelere de sıçrarsa dünya şu son yedi yılda yaşadığı bolluk kadar kıtlık da yaşayabilir.