Olayın özeti

ismet inönü, 1964 haziran’ında kıbrıs’taki türk toplumuna yönelik saldırıları önlemek amacı ve garantör devlet sıfatıyla adaya müdahale kararı almıştı. bu karar üzerine, abd başkanı lyndon johnson'un, dönemin başbakanı ismet inönü’ye yolladığı 5 haziran 1964 tarihli mesaj “johnson mektubu” olarak bilinir.

bir ultimatom niteliğindeki johnson mektubunda, türkiye'nin böyle bir karardan önce abd'ye danışması gerektiği, meşru kabul edilmeyen bu müdahaleden sonra sovyetler birliği saldıracak olursa nato’nun türkiye’ye yardım etmeyeceği ve abd’nin türkiye’ye verdiği silahların böyle bir müdahalede kullanılmasına izin vermeyeceği bildiriliyordu. 

johnson mektubu üzerine türkiye, kıbrıs’a müdahaleden vazgeçti. gerçekte, kara ve denizden gerçekleştirilecek böyle bir müdahale için askeri olanaklar da yeterli değildi.

türkiye-abd ilişkilerinin gerçek yüzünü sergileyen johnson mektubu kamuoyunda abd aleyhtarı, bağımsızlıkçı tepkileri güçlendirdi. varlığı ilk günden beri bilinen ancak kamuoyuna resmen açıklanmayan mektubun tam metni 1966 yılında yayınlandı.

Mektubun tam metni

bu mektubu ilk yayınlayan gazeteci cüneyt arcayürek'tir. mektup ise şöyledir:

sayın bay başbakan,

türkiye hükümetinin, kıbrıs'ın bir kısmının askeri kuvvetle işgal etmek üzere müdahalede bulunmaya karar vermeyi tasarladığı hakkında büyükelçi hare vasıtasıyla sizden ve dışişleri bakanınızdan aldığım haber beni ciddi surette endişeye sevk etmektedir. en dostane ve açık şekilde belirtmek isterim ki geniş çapta neticeler tevlit edebilecek böyle bir hareketin türkiye tarafından takip edilmesini, hükümetinizin bizimle evvelden tam bir istişarede bulunmak hususundaki taahhüdü ile kabili telif addetmiyorum. büyükelçi hare, görüşlerimi öğrenmek üzere birkaç saat tehir etmiş olduğunuzu bana bildirdi.

yıllar boyu türkiye'yi en sağlam şekilde desteklediğini ispat etmiş olan amerika gibi bir müttefikin, bu şekilde neticeleri olan tek taraflı bir kararla karşı karşıya bırakılmasının, hükümetiniz bakımından doğru olduğuna hakikaten inanıp inanmadığınızı sizden sorarım. binaenaleyh, böyle bir harekete tevessül etmeden önce birleşik amerika devletleri ile tam istişarede bulunmak mesuliyetini kabul etmenizi hassaten rica etmek mecburiyetindeyim.

1960 tarihli garanti antlaşması ahkamı gereğince böyle bir müdahalenin caiz olduğu kanaatinde bulunduğunuz intibaındayım. bununla beraber türkiye'nin mutasavver müdahalesinin, garanti antlaşması tarafından sarahaten men edilen bir hal sureti olan takvimi gerçekleştirme gayesine matuf olacağı yolundaki anlayışımıza dikkatinizi çekmek zorundayım. ayrıca, söz konusu antlaşma teminatçı devletler arasında istişareyi gerektirmektedir.. birleşik amerika bu durumda, tek taraflı harekete geçine hakkının henüz kabili telif olmadığı kanaatindedir.
diğer taraftan, bay başbakan, nato vecibelerine de dikkat nazarınızı celp etmek mecburiyetindeyim. kıbrıs'a vaki bir türk müdahalesinin türk-yunan kuvvetleri arasında askeri bir çatışmaya müncer olacağı hususunda zihninizde en ufak bir tereddüt olmamalıdır. dışişleri bakanı rusk, lahey'de yapılan son nato bakanlar konseyi toplantısında, türkiye ile yunanistan arasında bir harbin "kelimenin tam manasıyla düşünülemez" olarak telakki edilmesi gerektiğini beyan etmişti. nato'ya iltihak esası icabı olarak, nato memleketlerinin birbirleriyle harp etmeyeceklerini kabul etmek demektir. almanya ve fransa nato'da müttefik olmakla yüzyıllık husumet ve düşmanlıklarını gömmüşlerdir; aynı şeyin yunanistan ve türkiye'den de beklenmesi gerekir. ayrıca, türkiye tarafından kıbrıs'a yapılacak askeri bir müdahale sovyetler birliği'nin meseleye doğrudan doğruya karışmasına yol açabilir. nato müttefiklerinizin tam rıza ve muvafakatleri olmadan türkiye'nin girişeceği bir hareket neticesinde ortaya çıkacak bir sovyet müdahalesine karşı türkiye'yi müdafaa etmek mükellefiyetleri olup olmadığını müzakere etmek fırsatını bulmamış olduklarını takdir buyuracağınız kanaatindeyim.

diğer taraftan bay başbakan, bir birleşmiş milletler üyesi olarak türkiye'nin vecibeleri dolayısıyla da endişe duymaktayım. birleşmiş milletler ada'da sulhu korumak için kuvvet temin etmiştir. bu kuvvetlerin vazifesi zor olmuştur, fakat geçen son birkaç hafta zarfında, ada'daki şiddet hareketlerinin azaltılmasına tedrici bir şekilde muvaffak olmuşlardır. birleşmiş milletler arabulucusu henüz işini bitirmemiştir.. hiç şüphem yok ki, birleşmiş milletler üyelerinin çoğunluğu, birleşmiş milletler gayretlerini baltalayacak olan ve bu zor meseleye birleşmiş milletler tarafından makbul ve barışçı bir hal tarzı bulunmasına yardım edebilecek herhangi bir ümidi yıkacak olan türkiye'nin tek taraflı hareketine en sert şekilde tepki gösterecektir.

aynı zamanda, bay başkan, askeri yardım sahasında türkiye ve birleşik devletler arasında mevcut iki taraflı anlaşma'ya dikkatinizi çekmek isterim. türkiye ile aramızda mevcut temmuz 1947 anlaşmasının 4'üncü maddesi mucibince, askeri yardımın veriliş maksatlarından gayrı gayelerde kullanılması için hükümetinizin, birleşik devletlerin muvafakatini alması icap etmektedir. hükümetiniz, bu şartı tamamen anlamış bulunduğunu muhtelif vesilelerle birleşik devletlere bildirmiştir. mevcut şartlar tahtında türkiye'nin kıbrıs'a yapacağı bir müdahalede amerika tarafından temin edilmiş olan askeri malzemenin kullanılmasına birleşik devletlerin muvafakat etmeyeceğini samimiyetimle ifade etmek isterim.

mutasavver türk hareketinin fiili neticelerine gelince, böyle bir hareketin kıbrıs adası üzerinde on binlerce kıbrıslı türk'ün katledilmesine yol açabileceği keyfiyetine en dostane bir şekilde dikkatinizi çekmek mecburiyetini hissediyorum. tarafınızdan böyle bir harekete tevessül edilmesi, infiali mucip olacak ve girişeceğiniz askeri hareketin himaye etmeye çalıştığınız kimselerin pek çoğunun imhasını önlemeye yeter derecede müessir olması imkânsız olacaktır. birleşmiş milletler kuvvetlerinin mevcudiyeti böyle bir faciayı önleyemez.

sözlerimi pek fazla sert bulabilir ve bizim kıbrıs meselesinde türkiye'nin ilgisine karşı bigane olduğumuzu düşünebilirsiniz. durumun böyle olmadığını size temin ederim. gerek alenen gerek hususi olarak, kıbrıs türklerinin emniyetini sağlamakta ve kıbrıs meselesinin nihai hal tarzının konuyla doğrudan doğruya ilgili tarafların rızasına dayanması hususu üzerinde ısrar etmekte gayret gösterdik. amerika birleşik devletleri'nin sizin lehinize yeter derecede faaliyet sarf etmediği hissini taşımanız mümkündür.

fakat herhalde bilirsiniz ki politikamız atina'da en sert şekilde infiale yol açmış (bizim aleyhimize orada nümayişler yapılmış) ve amerika birleşik devletleri ile başpiskopos makarios arasında esaslı bir uzaklaşma husule getirilmiştir. daha birkaç hafta önce yaptığımız görüşme sırasında dışişleri bakanınıza da söylediğim gibi, türkiye ile olan münasebetlerimize çok büyük değer veriyoruz. sizi kendisiyle temel ortak menfaatlerimiz olan büyük bir müttefik telakki etmişizdir. sizin güvenlik ve refahınız amerika halkı için ciddi bir alaka mevzuu olagelmiş ve bu alakamız en pratik şekillerde ifadesini bulmuştur. biz ve siz, komünist dünyasının ihtiraslarına karşı koymak üzere birlikte dövüştük. bu tesanüt bizim için büyük bir mana ifade etmektedir. hükümetiniz ve halkınız için de aynı derecede bir mana taşıdığını ümit ederim. kıbrıs'la ilgili olarak türk cemaatini tehlikeye maruz bırakacak herhangi bir hal tarzını desteklemeyi düşünmüyoruz. nihai çözüm yolu bulmaya muvaffak olamadık, zira bunun dünyadaki en girift meselelerden biri olduğu aşikârdır. fakat türkiye ve kıbrıslı türklerin menfaatleri konusunda ciddi şekilde alakadar olduğumuz ve alakadar kalacağımız hususunda sizi temin etmek isterim.

nihayet bay başbakan, en ciddi meseleyi, harp mı, sulh mu meselesini vazetmiş bulunuyorsunuz. bu meseleler türkiye ve birleşik devletler arasındaki iki taraflı münasebetlerin çok ötesinde giden meselelerdir. bunlar, sadece türkiye ve yunanistan arasında bir harbi muhakkak olarak tevlit etmekle kalmayacak, fakat kıbrıs'a tek taraflı bir müdahalenin doğuracağı, önceden kestirilemeyen neticeler sebebiyle, daha geniş çapta muhasemata yol açabilecektir. sizin türkiye hükümeti'nin başbakanı olarak mesuliyetiniz var, benim de birleşik amerika başkanı olarak mesuliyetim mevcuttur. bu sebeple, en dostane şekilde size şunu bildirmek isterim ki, bizimle yeniden ve en geniş ölçüde istişare etmeksizin böyle bir harekete tevessül etmeyeceğinize dair bana teminat vermediğiniz takdirde, meselenin gizli utulması hususunda büyükelçi hare'e vaki talebinizi kabul etmeyecek ve nato konseyi ile birleşmiş milletler güvenlik konseyi'nin acilen toplantıya çağrılmasını istemek mecburiyetinde kalacağım.

bu mesele hakkında sizinle şahsen görüşebilmemizin mümkün olmasını isterdim. mateessüf, mevcut anayasa hükümlerimizin icabı dolayısıyla, birleşik amerika'dan ayrılamamaktayım.

teferruatlı müzakereler için siz buraya gelebilirseniz, bunu memnuniyetle karşılarım. genel barış ve kıbrıs meselesinin aklıselimle ve sulh yoluyla halli hususunda sizinle benim çok ağır mesuliyet taşımakta olduğumuzu hissediyorum. bu itibarla aramızda en geniş ve en samimi istişarelerde bulununcaya kadar sizin ve meslektaşlarınızın tasarladığınız kararı geri bırakmanızı rica ederim.

hürmetlerimle
lyndon b. jonhnson

kaynak: http://www.akintarih.com

Tartışması Asla Bitmeyen Kıbrıs Barış Harekatı'nın Uzun Özeti