james dean... 8 şubat doğum günü olan mutant kral

james byron dean (8 şubat 1931, marion – 30 eylül 1955, cholame), amerikalı sinema oyuncusu ve kültürel ikon. kısa yaşamına rağmen rebel without a cause ve east of eden gibi sinema klasiklerinde rol almış ve henüz 24 yaşındayken gelen ölümünün ardından efsaneleşmiştir. empire magazine tarafından 1955 yılında sinema tarihinin en çekici 100 film yıldızı arasına 6. sıradadır. ilk başrolüyle oscar’a aday gösterilmiş az sayıda oyuncudan birisi oldu.

james dean, indiana’da doğduktan kısa bir süre sonra ailesi santa monica’ya taşındı. bundan 6 yıl sonra, james 5 yaşındayken babası diş teknisyeni olmak için çiftlikten ayrıldı. 1940 yılında annesini kanserden kaybedene kadar brenywood parasız okulu’nda okudu. dokuz yaşındayken babası tarafından amcası marcus ile teyzesi ortense’nin yanına indiana’daki çiftliğe gönderildi. lisede iken basketbol takımında yer aldı. lisede münazara ve drama dersleri alan dean, küçük bir yerden gelmesine karşın kendini geliştirme çabasında idi.

1949 yılında fairmount lisesi’nden mezun oldu

kaliforniya’ya giderek babası ve üvey annesiyle birlikte yaşamaya başladı. santa monica college’a kabul edildikten sonra kaliforniya üniversitesi’ne geçiş yaparak burada drama okudu. james whitmore’un drama atölyelerine katıldıktan sonra bazı dizilerde ve tiyatro oyunlarında küçük rollerde yer almaya başladı.

1951 yılına gelindiğinde whitmore’un tavsiyesine uyarak daha ciddi roller için new york’a gitti. broadway’de see the jaguar adlı oyunda yer almadan önce birçok küçük rollerde görev aldı. 1952 yılında actors studio’ya katıldı. burada dünyaca ünlü marlon brando, julie harris, mildred dunnock gibi oyuncularla bir arada olma fırsatı yakaladı. aralarında the philco television playhouse, robert montgomery presents ve armstrong circle theatre da bulunan birçok televizyon programında yer aldı.

actors studio’daki çalışmaları sürerken kariyerinde büyük bir sıçramaya neden olan the immoralist (1954) adlı broadway oyununda rol aldı. bu oyun ile “en iyi yeni oyuncu” bloom ödülü’nü aldı. warner bros tarafından yeteneği keşfedildi ve john steinbeck’in romanından uyarlanan (bkz: east of eden) (1955) adlı filmde yer aldı. filmin çekimlerinde tanıştığı anna maria pierangeli ile birlikte olmaya başladı. evlilik hayalleri kuran çiftin ayrılmasına angeli’nin annesi neden oldu. dean’nin katolik olmaması nedeniyle annesi birlikteliğe izin vermedi. daha sonra liz sheridan ile nişanlanan dean, mutlu bir birliktelik yaşayamadı. ardından new york’a dönerek lux video theatre ve schlitz playhouse of stars adlı televizyon serilerinde yer aldı.

1955 yapımı asi gençlik adlı film kariyerinin en önemli filmlerinden biri oldu. nicholas ray’in yönetmenliğini yaptığı filmde, başrolü natalie wood ile paylaştı. canlandırdığı jim stark karakteri ile gençlerin idolü oldu. dönemin asi genç imajının oluşmasında büyük rol oynadı.

ardından 1956 yılında gösterime giren giant adlı filmde rol aldı. elizabeth taylor ve rock hudson ile birlikte oynadığı filmle “en iyi erkek oyuncu” dalında, ölümünden sonra oscar’a aday gösterilen ilk oyuncu oldu.

30 eylül 1955’te porsche 550 spyder ile yaptığı kaza sonucunda hayatını kaybetti. daha kariyerinin başlangıcında olmasına rağmen bir efsaneye dönüşmüş ve birçok sanatçıya ilham kaynağı olmuştur.

kuzeni tarafından asla yerinde durmayan bir çocuk olarak anlatılan dean, küçükken halası ve eniştesinin çiftliğinde bir trapezde sallanırken düşüp iki ön dişini kırmıştı. (dean daha sonra dişlerini bir motosiklet kazasında kaybettiğini söyleyerek hikâyeyi abartmıştı.) yetişkinliğinde, söylentilere göre, tanıdıklarını muhabbetin ortasında takma dişlerini çıkararak şaşırtırdı.

dean miyop, kısa boylu ve zayıf olmakla birlikte, indiana’daki lisesinde öne çıkan bir atlet olmuştu. basketbol, beyzbol oynuyordu, atletizm takımındaydı. basketbol koçu bir muhabire, “zeki bir oyuncu ve iyi bir rakipti” demişti. “efendi, klasik amerikan tarzı diyebileceğiniz bir çocuktu.” dean özellikle sırıkla atlamada başarılı olmuş, 1949’da mezun olana kadar ilçe rekorunu elinde tutmuştu.

bütünüyle oyunculuğa odaklanmak için okulu bırakan dean, ekim 1951’de new york’a taşınmadan önce hollywood filmlerinde ufak tefek roller aldı. new york’ta iki broadway oyunu ve pek çok tv dizisinde rol aldı. ancak 1954’te, the immoralist oyunundaki eşcinsel uşak rolüyle yönetmen elia kazan’ın dikkatini çekene kadar büyük çıkışını yapamadı. john steinbeck’in onayıyla, kazan, dean’e steinback’in efsane romanı cennet’in doğusu’nun beyaz perde uyarlamasında rol verdi. böylelikle starlığa doğru adım atan dean hemen sonrasında elizabeth taylor ve rock hudson’la beraber rol aldığı giant ve isminin ilk sırada yer aldığı ilk film olan asi gençlik’te oynadı. gelecekte daha fazla film projesi de vardı ama dean bunlarda rol alamadan hayatını kaybetti.

sinematograflar, besteciler, yazarlar, bir aktris ve bir kostüm tasarımcısı, tümünün de ölümlerinden sonra oscar adaylıkları olmuştu fakat 1956’da dean’in cennetin doğusu’nda canlandırdığı sorunlu ergen cal task rolü ona oscar adaylığı kazandırana kadar hiçbir aktör aday gösterilmemişti. sonraki yıl yeniden en iyi aktör dalında aday gösterildi, bu sefer giant’taki çiftlik işçisi jett rink rolüyle. iki seferde de kazanamadı ama ödülleri sırasıyla ernest borgnine ve yul brynner’a kaptırdı. o zamandan beri birçok yıldız –spencer tracy ve heath ledger gibi– en iyi aktör ya da en iyi yardımcı aktör adaylıkları kazandı ama dean iki adaylık kazanan tek aktör ünvanını koruyor.

hız tutkunu olan dean, söylentilere göre cennetin doğusu’ndan aldığı paranın bir bölümünü üstü açılan kırmızı bir araba ve bir motosiklet almak için kullanmıştı. mart 1955'ten sonra, sokak yarışlarında yarışmaya başladı; palm springs california'da beyaz bir porsche super speedster'i ilk yarışında ikinciliğe taşıdı. giant'ın çekimleri sırasında stüdyo sözleşme gereği onu yarışlardan men etmişti ama çekimlerin tamamlanmasıyla birlikte speedster'ı “küçük sersem” diye adlandırdığı daha güçlü bir porsche 550 spyder ile değiştirdi.

30 eylül 1955, öğleden sonra, dean yeni porshe spyder'ını salinas, california'daki bir sokak yarışına doğru sürerken bir polis memuru hız sınırını aştığı için trafik cezası kesmişti. iki saat sonra da bir ford sedan, bakersfield'dan yaklaşık 80 mil uzaklıkta bugünkü 46. ve 41. otobanın kesiştiği yerde dean ile çarpıştı. boynu kırılan ve şiddetli iç yaralanmaları bulunan dean'in civardaki bir hastaneye vardığında ölümü ilan edildi. o gün hız yapıp yapmadığı hâlâ bilinmiyor ama bir olay yeri inceleme görevlisinin çarpışmayı “suça eğilimli bir niyet içermeyen” kaza olarak tanımladığı söyleniyor.

ünlü bir araba tasarımcısı olan ve dean'in porsche spyder'ının üzerinde çalışmış olan george barris'in, dean'in ölümünün ardından arabayı satın aldığı iddia edilmişti. barris daha sonra, arabanın dükkânına geldiği gün römorkun üstünden düşüp bir çalışanının bacağına çarptığını ve bu kargaşa ve gizemin sonraki yıllarda da devam ettiğini anlatmıştır. barris'in iddiasına göre, örneğin, bir hırsız, direksiyonu çalmaya çalışırken düşüp kolunu kırmış ve porsche'un parçalarını satın alanlar ölümcül kazalar geçirmiş. aynı sırada, kaza sırasında dean'in yanında oturan tamircisi, çok sayıda intihar girişiminin ardından, 1981'de alkollü araç kullanırken kaza geçirip ölmüştür. lanetin efsanesi devam etse de, birçok dean uzmanı barris'in açıklamalarının doğruluğundan kuşkulu. arabanın şimdi nerede olduğu ise bilinmiyor.

ölümünden sonraki yıllarda birçok kadın ve erkek, dean ile romantik ilişki yaşadığını iddia etti. böyle bir iddia seinfeld dizisinde jerry seinfeld'in annesi rolüyle bilinen ve 2000 yılında anılarını dizzy & jimmy: my life with james dean: a love story adıyla kitap olarak yayımlayan liz sheridan'dan geldi. kitaba göre sheridan ve dean, 1951 yılında new york'ta tanışmış, kısa süre sonra birlikte yaşamaya başlamış ve hatta bir ara evlenmek üzere nişanlanmışlardı.

Tekinsiz Roller ve Benzersiz Mimiklerin Ustası Jack Nicholson'ın Hayat Hikayesi