son zamanlarda covid hastalığı ile birlikte hayatımıza daha fazla giren aşı nedir, bir bakalım. aşılar bir hastalığın önlenmesinde önemli bir role sahip biyolojik ürünlerdir. bu ürünler insanlarda daha çok çocukluk döneminde uygulanırken hayvanlara hemen hemen her döneminde uygulamaktadır (örneğin ülkemizdeki sığırlara şap aşısı her 6 ayda bir yapılmaktadır (bkz: şap hastalığı) ve hem olası bir salgını önler hem de bir ülkenin ekonomik kayıplarını azaltır. bu yüzden ektileri azımsanamayacak kadar çoktur.

1) konvansiyonel aşılar

bu tür aşılar halen daha en çok kullandığımız tipte aşılardır. hazırlanışlarına baktığımızda klasik yöntemlerle hazırlanır ve bağışıklığı da olağan mekanizmalarla sağlarlar. kendi arasında 4 farklı çeşit karşımıza çıkmaktadır.

canlı aşılar: adı üzerinde canlı mikroorganizmaları içerirler, böyle söylediysek de hemen korkmayın, korkacak bir şey yok çünkü bu tür aşılar elde edilirken mikroorganizmalar çeşitli aşamalardan geçirilerek zayıflatılması sağlanır. sonuç vücudumuz ise verilen patojeni kolaylıkla yener ve bir sonraki sefere savaşa bir adım önden başlar. özellikle virüs kaynaklı hastalıklara da bu aşı çeşidi kullanılır. örnek verecek olursak difteri, tifo, tüberküloz bakteriyel aşılardır-çiçek, çocuk felci, kızamık, kızamıkçık, kabakulak, varicella zoster, sarı humma virüsel aşılardır.

inaktif aşılar (ölü aşılar): bu aşılar ise yukarıda bahsettiğimiz aşı çeşidinin tam tersidir yani zararlı patojenler kimyasal ya da fiziksel yollarla öldürülüp aşı hazırlanır. genelde bakteri kaynaklı aşılardır ve bağışıklık düzeyleri kısadır. örnek olarak tifo, paratifo, kolera, veba, boğmaca gibi bakteriyel asılardır - influenza, salk polio aşısı, semple kuduz aşısı virüsel aşılardır.

* toksoid aşılar: bu aşı çeşidi bakterilere bağlı toksinlerin antijenik yapılarını değiştirmeden toksin özeliklerinin giderilerek yapılan aşılardır. bu aşıya en güzel örnek tetanoz aşışıdır. (bkz: clostridium tetani)

* subunit aşılar: bazı patojenler vücuda girdiğinde infeksiyon oluştururken bazı organelleri ya da yapıları antijenik etki yaratır işte bu patogenezinde rol oynayan fimbria (pek çok bakteri yüzeyinde bulunan tutunmayı sağlayan protein yapılı ince uzantıdır) ve flagella (bakterilerde hareket organı ve bazı bakterilerde bulunur) gibi bazı mikrobiyel organellerden de aşılar hazırlanabilir. bunlarda vücutta reaksiyon vererek immun sistemi harekete geçirebilir.

2) biyoteknolojik aşılar

bu aşılar rekombinant dna teknolojisi (doğada kendiliğinden oluşması mümkün olmayan, çoğunlukla farklı biyolojik türlerden elde edilen dna moleküllerinin, genetik mühendislik teknolojisiyle kesilmesine ve elde edilen farklı dna parçalarının birleştirilmesi işlemlerini kapsayan bir teknolojidir) ile hazırlanan aşılardır. enfeksiyon etkenlerinin immünolojik komponentlerini kodlayan genler özgül enzimlerle ayrılıp plazmid, bakteriyofaj ve virüs gibi bir vektöre bağlandıktan sonra canlı hücrede klonlanır ve çoğaltılır çoğaltılmış olan bu ürünlerden vücudun reaksiyon vermesini sağlayan aşılar elde edilir. örnek verecek olursak hepatit b aşı bunlara bir örnektir.

3) diğer aşılar

* mutant aşılar: mikroorganizmaların genetik yapısının mutasyonla değiştirilerek
patojenitelerinin yok edildiği suşlardan hazırlanır. örnek olarak bakteriler tifo, kolera, bcg(verem), ve viruslar kuduz virusu, at vebası virusu, newcastle virusu(yalancı tavuk vebası), bronşitis gibi aşılardır.

* reasortan aşılar: bazı virüslerin kendi genetik materyalini komşu virüslerle değiştirmesi ile elde edilir. örnek influenza(grip)

gelelim vücutta nasıl çalıştığına

normalde bu süreç hastalığın kendisiyle karşılaştığın da uzun ve yorucu olur ve etken vücudun verdiği tepkiden hızlı hareket ettiğinden vücut hasta olur. aşılar, vücutta hızlı bir bağışıklık tepkisini tetikler, tetikleme olayı belirli bir hastalığın, belirli bir organizmanın (antijen) zayıflamış veya inaktif kısımlarını içerdiğinden savaşı kazanmak kolay olur. yeni aşılar, antikorun kendisinden ziyade antikor üretme planını içerir yani anlayacağınız aşılar vücuda balığı değil balık nasıl tutulur onu öğretir.

basitleştirilmiş şekilde anlatacağım; aşı içeriği vücuda verildiğinde vücut hızlı şekilde bu yabancılar için alarm durumuna geçer bölgedeki kolluk kuvvetlerini bölgeye gönderir. bu kolluk kuvvetler ilk başlarda makrofajlardır ve karşıdaki yabancı cismi yutar ve bu durumu analiz ederek bir rapor çıkarırlar bu rapor t lenfosit dediğimiz habercilere gelir ve bu haberciler bu durumu antikor üreten b lenfositlere iletir b lenfositler antikor basmaya başlar hızlı bir şekilde.

antikorlar kelepçe gibidir, karşı tarafın hareketini kısıtlar ve savaş diğer hücrelere yayılır.

ve kemik iliğine yani kök hücrelere gerekli silahları üretmesi için emir verilir, düşmanı ortadan kaldırmak için gerekli hücreler çoğaltılır ve düşman ortadan kaldırılır.

burada b lenfositlerin bir kısmı hafıza lenfositlere dönüşür ve bir daha aynı etken girdiğinde antikorlarla silahı hazır beklemektedir. kısacası aşı bu şekilde çalışır onun için modern tıbba güvenin ve aşı yaptırın.

son olarak dünyada aşısı olan hastalıklar hakkında sayısal bir görsel

sağlık ve esenlikler dilerim...

kaynak 1, kaynak 2

Geçmişte Önemli Hastalıkların Aşıları Nasıl ve Kim Tarafından Bulundu?