Hangisi Doğru: Kuşadasılı mı, Kuşadalı mı?
dilimizde var olan ancak tdk kanunu'nda hükme bağlanmayan ikiliklerden biridir bu mevzu.
dilde sürekli bir değişim söz konusudur ki bu değişim sadece söz varlığında değil, eklerde de meydana gelir. bu nedenle günümüz türkçesinde biçimce karşıt iki yerleşik örneği bulunan yapılarda mantıklı olan, konuya sözcük özelinde yaklaşmak.
bana göre estetik, en az çaba yasasına uygunluk, yaygın kullanım gibi özellikleri taşıdığı için "kuşadası" sözcüğü özelinde makul kullanım "kuşadalı" şeklinde.
konunun teorik kısmıyla ilgilenenler için bulabildiğim en net ve detaylı açıklama aşağıda yer alıyor:
...
bilindiği gibi isim tamlamalarında tamlanan unsurda iyelik eki bulunur. bu isim tamlamaları isimden isim yapan +li eki aldıklarında tamlanan unsurdaki iyelik eki düşer:
asker şapkası + lı -> asker şapkasılı değil asker şapkalı
türk bayrağı + lı -> türk bayrağılı değil türk bayraklı
kaldırım taşı + lı -> kaldırım taşılı değil kaldırım taşlı
bartın üniversitesi + li -> bartın üniversitesi+li değil bartın üniversiteli
üstünova, bu düşmeyi hem iyelik ekinin hem de +ili +ıu ekinin belirtme işlevi taşımasına bağlar (üstünova, 2008, 100). türkçede yapım ekinin çekim ekinden sonra gelememesi de bu düşmede etkilidir. ancak iyelik ekinin düşmediği ve -li ekini rahatlıkla aldığı durumlar vardır:
buzdolabı + lı -> buzdolaplı (ev) --> iyelik eki düşmüş
ayakkabı + lı -> ayakkabılı (çocuk) --> iyelik eki düşmemiş
kuşbaşı + lı -> kuşbaşılı (pide) --> iyelik eki düşmemiş
görüldüğü gibi ayakkabı ve kuşbaşı kelimesindeki iyelik eki, kendisinden sonra +li ekini rahatlıkla alabilmektedir ama buzdolabı kelimesine -li eklenince iyelik eki düşmüştür. iyelik ekinin bu durumu, bazı yer adlarında ikili bir kullanıma neden olmaktadır:
kuşadasılıyım mı doğru yoksa kuşadalıyım mı?
nurdağılıyım mı doğru yoksa nurdağlıyım mı?
suşehriliyim mi doğru yoksa suşehirliyim mi?
derepazarılıyım mı doğru yoksa derepazarlıyım mı?
kadıhanılıyım mı doğru yoksa kadıhanlıyım mı?
aslında bu yapılar için "şu kullanım doğrudur" demek, uygun değildir. bazı yer isimlerinde ikili kullanım devam edecektir ve zaman geçtikçe bu yapılardan biri kalıcı olacaktır. dil, doğal olarak iyelik ekini düşürme eğilimindedir ama iyelik eki düşünce yer isminin - yani özel ismin - yapısı bozulduğu için (kuşada, nurdağ, suşehir) iyelik ekini düşürme konusunda bir direnme söz konusudur. zaten birçok yer adında iyelik eki düşmemektedir: gölbaşılı, kırklarelili, pınarbaşılı, kocaelili...
iyelik ekinden sonra +sız ve +ki ekleri gelirse de iyelik eki düşer:
asker şapkası + sız -> asker şapkasız (adam)
çamaşır makinesi + siz -> çamaşır makinesiz (ev)
pazar günü + ki -> pazar günkü (toplantı)
kaynak: balyemez, s. (2016). dil bilgisi üzerine açıklamalar. ankara: pegem akademi