Dünya Tarihindeki En Çok Ölüme Neden Olan Deprem: 1556 Büyük Çin Depremi
dünya tarihi için bilinen en fazla ölümün olduğu depremdir 1556 büyük çin depremi. neredeyse 1 milyona yakın insanın vefat etmesine yol açan deprem hakkında daha fazla türkçe kaynak olması için bu yazıyı yazmak istedim.
23 ocak 1556 sabahında çin, çok kötü bir güne uyandı. sabahın erken saatlerinde, 8.0 moment magnitüd büyüklüğünde meydana gelen bu deprem maalesef dünya tarihinin en fazla can kaybı yaşanan depremi oldu. iki farklı kaynaktan bakmaya çalıştım. 1500’lü yıllarda dünya nüfusu ortalama 450 milyon civarında gözüküyor ve o dönemki hanedanlık olan ming hanedanlığı dönemindeki çin’in nüfusu da 125 milyon civarında. bu deprem, çin’in aşağı yukarı %0,65’ine yakınını öldürüyor. bu da o dönem için 830 bin kişiye tekabül etmekte aşağı yukarı. yani bu depremdeki can kaybını eğer bugünkü çin nüfusuna uyarlarsak (şu anki nüfusları 1 milyar 437 milyon civarı) 9.427.543 kişinin vefat ettiği bir depremi hayal etmemiz gerekiyor. şimdi gelelim enerji hesaplamalarına: bu deprem, 63 katrilyonluk enerji salınımı yapmıştır. bu enerji de aşağı yukarı 15 milyon tonluk tnt patlamasındaki enerjiye veya 1003 tane hiroşima’ya atılan atom bombasının çıkardığı enerjiye eşittir. bunları herhangi bir yerden almadım. nasıl elde ettiğimi de anlatayım: yabancıların yaptığı çok güzel deprem hesaplama siteleri mevcut. ben de eldeki tahmini büyüklükleri girerek bu sonuçları elde ettim.
deprem, şensi’nin taşralarındaki toplam 97’den fazla bölgeyi etkilemiştir. deprem sırasında 840 kilometrelik bir alan yerle bir olmuştur. bu sebepten ötürü de depremin şiddeti mercalli şiddet ölçeği’nde 11 (aşırı) olarak belirlenmiştir. şimdi 11 şiddetinde bir deprem nedir? bunu inceleyelim biraz. kandilli rasathanesi verilerine göre (hiç yabancı kaynak aramaya gerek yok, eğer çift kontrol yapmak istemiyorsanız, bana kalırsa kandilli rasathanesi bu işi dünyada en iyi yapan 2-3 kurumdan birisi) 7 ve 7’nin üstündeki büyüklüklerde olan depremlerde sırasıyla 10, 11 ve 12 şiddetinde depremler görülebilir. tabii bunlar kabataslak tahminler. şiddetin belirlenmesi, depremden sonra depremin büyüklüğünün yaptığı yıkıma göre belirlenmektedir. bu yüzden şiddet de değişim göstermektedir. muhtemelen bu depremi şensi ve şensi’ye bağlı ilçeler 11 şiddetinde hissederken, çin’in güney veya batı kıyısındakiler çok çok daha düşük şiddetlerle hissetti. şimdi 11 şiddetindeki bir depremin yaptığı etki nedir? buna bakalım:
şiddet 11: birkaç yapı (özellikle taş) dışında tüm binalar ve köprüler yıkılır. demiryolları büyük oranda eğilir ve bükülür. tuğla yapıların tamamına yakını çöker. yeraltı boruları kullanılamaz hale gelir. yeryüzünde büyük çatlaklar meydana gelir.
görüldüğü üzere bugün 8 büyüklüğündeki depremlerin birçoğunda 11 şiddetini görmek çok zordur. japonya’da yaşanan 9.0’luk felakette bile şiddet 9 olarak belirlenmiştir. tabii buna bugün daha iyi mimari bilmemiz, mühendislikte gelişmemiz (ki deprem bilimi ve sismoloji üzerine gelişmemiz 250 yıllık bir süreçtir), jeolojiyi daha iyi bilmemiz, fay hatlarının haritalarını çok iyi çıkartmamız ve (eğer istersek) depreme çok iyi dayanan binaları yapabilmemiz yatıyor. deprem hâlâ aynı deprem ama insanoğlu bilim sayesinde doğayı her geçen gün biraz daha anlamaya gayret ediyor. aslında biz doğayla inatlaşmayı bir kenara bıraksak, dere yataklarına evler yapmasak, heyelan bölgelerine evler yapmasak, 1. dereceden deprem riski olan bölgelere bina yapmasak ya da yapıyorsak bile deprem yönetmeliğine sadık kalarak yapsak böyle felaketleri yaşamamız çok güçleşir.
depreme dönecek olursak, deprem çin kayıtlarına şu şekilde geçmektedir: “1556’nın kış aylarında şensi ve çevresinde büyük bir deprem faciası meydana geldi. dağlar ve nehirler yer değiştirdi, yollar yıkıldı. zemin aniden yükseldi ve farklı formlar oluşturdu. vadi biçimleri meydana geldi, çok fazla yolda yarıklar oluştu. ayrıca daha sonra çin’i ziyaret eden portekizli rahip gaspar da cruz bu depremi duymuş ve 1559’da neşrettiği a treatise of china kitabının son bölümünde bu depremden bahsetmiştir.
celal şengör’ün buradaki videoda da söylediği gibi belirli büyüklükteki ve şiddetteki depremlerde yolun dalgalandığı veya yolun başka bir binanın üstüne fırladığı görülmüştür:
zaten yazıtlardaki hatıralara baktığınızda da anlatılanlar (neredeyse tüm binaların yıkılması, yolların yarılması) 11 şiddetindeki depremin tanımına çok yakındır. çin, o dönemlerde de 125 milyon civarındaki nüfusuyla dünyanın en kalabalık ülkesiydi. şu an 37 milyon civarı bir insanın yaşadığı bölge, 1100 yıldan fazla bir geçmişe sahip bir yer. çin'in kuzeydoğusu ve doğu bölgesi arasında kalan bu bölge, insanlık tarihinin bilinen en büyük olmasa da en fazla ölümün olduğu depremine tanıklık etti. ayrıca bu deprem, sadece deprem olarak en fazla ölümü yaratmış olsa da doğal afet olarak bakıldığında da dünyadaki en fazla ölüme sebebiyet vermiş doğa olaylarından birisidir. 16. yüzyılın ortasında 1 milyona yakın insanın ölmesi ciddi bir nüfustur.
encyclopaedia britannica'nın bu deprem ile alakalı hazırladığı kısa bir makaleyi buradan okuyabilirsiniz.
kandilli rasathanesi'nin deprem büyüklüğü ve buna mukabil olan şiddeti tablosunu da buradan inceleyebilirsiniz.
celal şengör ve sinan özeren'in, murat bardakçı ile 19 mart 2011 tarihinde gerçekleştirdiği ve depremin konuşulduğu tarihin arka odası programını da buradan izleyebilirsiniz.