SANAT 8 Eylül 2016

22,7b OKUNMA 1096 PAYLAŞIM

Dini Bir Sahne ve Gündelik Yaşamdan Kesitlerin Olduğu 6. Yüzyıldan Günümüze Antakya Mozaikleri

1.yüzyıl ile 6.yüzyıl arasında tarihlenen mozaikler, Roma mozaikçiliğinden Bizans tarzına geçişteki dönemi aktarıyor. Sözlük yazarı "wip" paylaşıyor.

antakya mozaikleri, 1931 ve 1939 yılları arasında, princeton üniversitesi'nin arkeoloji profesörü charles rufus morey başkanlığındaki kazı komitesi tarafından yürütülen antakya (lt. antiochia) kazısında gün ışığına çıkarılmış eserlerin en önemlileridir. kazı, antik şehrin merkezini, kentin limanı seleucia pieria'yı (günümüzde, samandağ ilçesinin çevlik mahallesi) ve sayfiye yeri daphne'yi (günümüzde defne ilçesinin harbiye mahallesi) kapsayacak şekilde yapıldı. 526 senesindeki büyük deprem* ve ardından gerçekleşen yangın ile yağma hareketi yüzünden kentten geriye kayda değer bir mimari yapı ya da sanat eseri kalmamıştı. ancak yapıların tabanları kentin görkemini gözler önüne serecek şekilde duruyordu. çünkü ulaşılan her taban, devasa mozaik panolarla kaplıydı.

mozaikler, dini bir sahne veya gündelik yaşamdan kesitlerin betimlemesini içeriyor. kullanılan renkler ve keskin hatlarıyla antakya tarzı oturtulmuş. genellikle 1.yy ile 6.yy arasında tarihlenen bu eserler, üslup olarak roma mozaikçiliğinden bizans tarzına geçişte bir dönemi oluşturuyorlar.

sanıyorum ki anadolu'dan kaçırılan tarihi eserlerin resmiyette en sonuncuları, bu kazıda çıkartılan eserlerdir. kazılar 1931'de başladığında hatay, fransa'nın suriye mandasının sınırları içerisindeydi. dolayısıyla bulunan mozaiklerin en güzelleri, sikkeler, heykeller, aksesuarlar sorunsuzca fransa ve abd müzelerine taşındı. ta ki 1938 yılında hatay devleti bağımsızlığını ilan edinceye kadar.

mustafa aydın ve çağrı erhan'ın "turkish-american relations: past, present and future" kitabının "arkeoloji ve diplomasi" bölümünde(s.59-64) anlatılana göre, hatay, bağımsızlığını elde edince sömürgeciliğe tepkili kesimin eleştiri okları bölgedeki arkeologlara döndü. hatay parlamentosunda soyguncu ve dolandırıcı oldukları bile dillendirilir, sınır dışı edilmeleri tartışılır. kazı başkanının, hatay arkeoloji müzesinin müdürü ruhi tekirdağ ile anlaşmaya varması sonucunda geriye kalan a sınıfı eserleri hatay'a bırakmak şartıyla kazıyı tamamlamalarına ve b sınıfı eserleri kendi payları olarak almalarına izin verilmesi karara bağlanır. ancak kazı tamamlanıp paylarına düşen son eserlerle ayrılacaklarken haziran 1939'da hatay, türkiye cumhuriyeti'ne bağlanma kararı alır ve türkiye kültür bakanlığından eserleri ülke dışına çıkarmalarına dair gerekli izin gelmez. yapılan yazışmalarda, bakanlık temsilcisi hamit zübeyr koşay, geriye kalan bütün eserlerin hatay arkeoloji müzesine bırakılmasını ister. böylece türkiye ile abd arasındaki ilk diplomatik krizlerden birisi patlak verir. fransa ve abd büyükelçileri devreye girer, hatay devleti'nin yaptığı antlaşmaya saygı duyulmasını isterler. eylül'e kadar mesele çözüme kavuşturulamaz. 1 eylül'de almanya'nın polonya'yı işgal etmesiyle savaş patlak verince artık kimsenin b sınıfı mozaikleri umursayacak durumu yoktur, izin gelir. eylül ortasında kazı ekibi türkiye'den ayrılır.

kaynaklarda, 1931 kazısından toplamda üç yüz kadar mozaik bulunduğu ve bunun yarısının hatay arkeoloji müzesi'ne bırakıldığından söz ediliyor. ancak hatay arkeoloji müzesinin çevrimiçi envanterinde, söz konusu kazıdan gelmiş olabilecek yetmiş dokuz parça mozaik var. antakya'da mozaikler çıkartılmaya devam ettiğinden bunların hepsi o kazıdan kalmamış olabilir.* yurt dışındaki müzelerin envanterinde yaptığım tarama sonucu seksen üç parça mozaiğe ulaşabildim. bunları, katalog numaralarıyla birlikte aşağıda listeledim.

arkeolojik eserler, elbette bütün insanlığın ortak mirası. fakat her eserin üretildiği topraklarda sergilenmesi, geleceğe aktarılmalarını, takip edilmelerini, korunmalarını, araştırılmalarını kolaylaştırır. bu konu, uluslararası hukukun da gündeminde. "1970 unesco sözleşmesi", "kültür varlıklarının kanunsuz ithal, ihraç ve mülkiyet transferinin önlenmesi ve yasaklanması için alınacak tedbirlerle ilgili sözleşme", "avrupa arkeolojik mirasın korunması sözleşmesi", "dünya kültürel ve doğal mirasının korunmasına dair sözleşme" gibi antlaşmalar birçok devlet tarafından kabul edilmiş durumda. buna rağmen almanya'daki bergama zeus sunağı gibi büyük çaptaki mimari yapılardan tutun da rusya'daki truva mücevherleri* gibi ufak zanaat ürünlerine kadar binlerce belki yüz binlerce eser hâlâ türkiye'ye iade edilmeyi bekliyor. umalım ki her eser ait olduğu yere bir an önce dönebilsin.

nev york metropolitan sanat müzesi *:

*çiçek taçlı büst (38.11.12)

çiçek deseni (40.185)

louvre müzesi:

mevsimler (ma 3444)

paris'in seçimi -worcester'deki "herakles ve dionysos'un içki yarışması", princeton'daki "afrodit ve adonis", baltimore'daki "dans eden satir" ve "dans eden maenades" ile bütün hâlinde bulundular- (ma 3443)

papağanlar -diğer parçaları baltimore ve dumbarton oaks'ta- (ma 3459)

anka (ma 3442)

amazonların savaşı ve çerçeve desenleri (ma 3457 ve ma 3463)

vazo ile kuşlar (ma 3461)

büst (ma 3460)

doğa desenleri -diğer parçaları worcester, baltimore ve princeton'da- (ma 3458)

desen (ma 3464)

balıklar (ma 3462)

baltimore sanat müzesi:

sekizgen çerçeveli büst (1937.143)

doğa desenleri -diğer parçaları louvre, worcester ve princeton'da- (1937.135)

tethys büstü (1937.118)

dans eden maenades -louvre'daki "paris'in seçimi", worcester'deki "herakles ve dionysos'un içki yarışması", princeton'daki "afrodit ve adonis" ve "dans eden satir" ile bütün hâlinde bulundular- (1933.52.1)

dans eden satir -louvre'daki "paris'in seçimi", worcester'deki "herakles ve dionysos'un içki yarışması", princeton'daki "afrodit ve adonis" ve "dans eden maenades" ile bütün hâlinde bulundular- (1933.52.2)

geometrik panel (1937.131)

geometrik panel (1940.166e)

geometrik panel (1937.148)

aslan ile öküz (1937.119)

aslan, geyik, ayı (1937.122)

leopar ile keçi (1937.121)

kaplan ile domuz (1937.120)

dionysos (1938.711)

çerçeve (1937.132)

papağanlar -diğer parçaları louvre ve dumbarton oaks'ta- (1937.147)

tethys ile okeanos (1937.126)

seğirten aslan (1937.139)

seğirten aslan mozaiğinin devamı (1937.136)

seğirten aslan mozaiğinin devamı (1937.142)

baklava yıldız (1937.144)

thiasus denizi (1937.123)

eros satıcısı (1937.128)

yıldızlı kareli panel (1937.146)

kesişen sekizgenler (1937.145)

opora, agros ve oinos'un akşam yemeği (1937.127)

narkissos (1938.710)

worcester sanat müzesi:

av sahnesi (1936.30)

herakles ve dionysos'un içki yarışması -louvre'daki "paris'in seçimi", princeton'daki "afrodit ve adonis", baltimore'daki "dans eden satir" ve "dans eden maenades" ile bütün hâlinde bulundular- (1933.36)

doğa desenleri -diğer parçaları louvre, baltimore ve princeton'da- (1936.23)

cenaze yemeği (1936.26)

eukarpia -cenaze yemeği mozaiğinin parçası- (1936.28)

agora - cenaze yemeği mozaiğinin parçası- (1936.29)

ktisis (1936.35)

koçbaşları (1936.33)

hermes ve dionysos (1936.32)

harvard üniversitesi dumbarton oaks arşivi:

papağanlar -diğer parçaları louvre ve baltimore'da- (bz.1938.74,b.2)

papağanlar -diğer parçaları louvre ve baltimore'da- (bz.1938.74,b.1)

av sahnesi (bz.1938.74.a&c)

erotes balık avı (bz.1940.64)

apollo (bz.1967.44.2a)

apolausis (bz.1938.72)

princeton üniversitesi sanat müzesi:

hermes sahnesi (y1965-217)

afrodit ve adonis -louvre'daki "paris'in seçimi", worcester'deki "herakles ve dionysos'un içki yarışması", baltimore'daki "dans eden satir" ve "dans eden maenades" ile bütün hâlinde bulundular- (y1940-156)

disk atıcısı (y1965-214)

yunusa binen erotes (y1940-437 a-e)

geometrik desen (2002-337)

herakles ve dionysos'un içki yarışması (y1965-216)

io, argos, leda ile kuğu, cupid ile psyche (y1965-617)

dafni ile apollo (y1965-219)

menandros, glycera ve komedya (y1940-435)

oyun alanı (y1965-616)

uzanan herakles (y1965-220)

kafalar (pp645)

kitabe (y1965-221)

kitabe (y1965-222)