istanbul çok eski bir tarihe sahip olan yaklaşık olarak yüz binlerce yıl önce dahi insanların yaşadığı ve günümüzden üç- dört binyıl öncesinden itibaren şehir olma özelliği taşıyan bir şehirdir. 

bu şehir belirli dönemlerde el değiştirmesinden dolayı hangi devlet veya imparatorluk ele geçirmişse kendi koyduğu ismi vermiştir.

1- istanbul’un bilinen en eski ismi m.ö. 600-700 yılları arasında yunanlı yerleşimciler tarafından verilen byzantion ismidir.

2- m.s.200 yıllarında roma imparatoru septimius severus’un oğluna ithafen koyduğu augusta antonina ismidir.

3- yine 330 yılında roma imparatoru konstantin tarafından roma imparatorluğunun başkenti ilan edilmiş ve nova roma ismi verilmiştir. türkçe karşılığı yeni roma anlamına gelmektedir.

4- nova roma ismi sadece 7 yıl kullanılmış ve bu ismi koyan birinci konstantin’in ölmesi nedeniyle şehre konstantinopolis ismi verilmiştir.

5- istanbul’un fethedilmesinden sonra osmanlı imparatorluğu’nun başkenti yapılmış ve bugünkü ismi olan istanbul ismini almıştır.

istanbul’un resmi olarak verilen isimleri bu şekildedir. diğer kullanılan isimleri başka devletlerin kendilerine göre verdikleri veya halkın bazı benzetmelerden dolayı verdikleri isimlerdir.

örneğin; payitaht, asitane, islambol, bab-ı ali, dersaadet, deraliye, konstantiniyye gibi daha birçok değişik isim başka ülkelerin ve yaşayan halkın yakıştırma veya belli başlı bazı statülerinden dolayı kullanılan isimleri olmuştur.

ayrıca;

grekçe: vizantion 

latince: byzantıon (bizantium), antoninya, alma roma, nova roma

rumca: konstantinopolis, istinpolin, megali polis, kalipolis

slavca: çargrad, konstantingrad

vikingçe: miklagord

ermenice: vizant, stimbol, esdambol, eskomboli

arapça: bizantiya, el-mahsura, kustantina el-uzma

selçuklular zamanında: konstantiniyye, mahrusa-i konstantiniyye, stambul

osmanlıcada: dersaadet, deraliyye, mahrusa-i saltanat, istanbul, islambol,
darüs-saltanat-ı aliyye, asitane-i aliyye, darül-hilafetül aliye, payitaht-ı saltanat, dergah-ı mualla, südde-i saadet vb.

evliya çelebi, "seyahatname"de geçen isimler ise şöyledir;

- "istanbul kalesi'nin ilk ismi latin dilinde makedonya

- sonra yanko yaptığı için süryânî dilinde yankoviçe

- sonra iskender yaptığı için ibrî dilinde aleksandıra 

- bir zaman sırpça pozanta 

- bir zaman yahudi dilinde vejendoniya 

- frenk dilinde yağfuriye 

- dokuzuncu kerede kostantin yaptığı için yunan dilinde poznatyam ve kostantiniyye 

- nemse dilinde konstantinopol 

- moskov dilinde tekuriye 

- afrika dilinde grandorya 

- macarcada vezendonvar 

- leh dilinde kanatorya 

- çek dilinde aliyana 

- isveç dilinde herakliyan 

- felemenk dilinde istifanya

- fransızca'da igrandona, 

- portekiz dilinde kostiyya, 

- arapça'da kostantiniyye-i kübrâ, 

- acem dilinde kayser-zemin, 

- hind dilinde taht-ı rum, 

- moğol dilinde çakdurkan, 

- tatar dilinde sakâlib,

- osmanlılarda islâmbol 

- gulgule-i rum !

- ve diğerleri;

- constantinapolis (yunanca: ????????????????)

- roma

- asitane

- stampuli

- el faruk

- darü'l hilafe

- belde-i tayyibe

- deraliye , derra'liye

- mahmiye i istanbul

- mahmise i istanbul

- islambul 

- tsarigrad (sırpça çarın şehri anlamında) 

- likos. 

- furuk, fâruk (alûsizâde seyahâtnamesinde boğaz'ın iki yakayı ayırmasından ötürü)

byzantium (bizans)

330'da constantine i'le birlikte deutera rome yani yeni roma

constantin-o-polis ( konstantinin şehri)

eist enpolin ( şehre doğru) : stinpoli

konstantiniye (ııı. mustafa kullanımını yasaklar) 

darülhilafe (hilafet evi)

darüssaltana (saltanat evi)

deraliye ( devletin evi/kapısı) 

asitane ( devletin eşiği)

dersaadet(mutluluk kapısı / evi )

selatin (sultan kapısı)

beldetüt tayyibe (güzel belde)

islambol (müslümanı bol)

darülmülk (padişahın yeri)

payitaht-ı saltanat (saltanatın başkenti)

südde-i saltanat (saltanatın eşiği)

yeditepe, mor şehir, sın cıty ?? ve megakent ! 

kültür bakanlığının sitesinde aşağıdakiler yazar

"roma imparatoru konstantinos, başkent olarak bu şehri seçer ve ondan sonra şehri, "konstantinos şehri" demek olan " konstantinopolis" adı verilir. halk, bu uzun ve söylemesi güç adı "stin-polis" şekline getirir; bu da zamanla "stinboli", yahut "istanbolin" olur. araplar, şehre "konstantiniye" diyerek bu güzel şehri almak için ordular gönderir, birkaç kez kuşatırlarsa da zaptedemezler. anadolu'da osmanlı bayrağını dalgalandıran osman gazi şöyle vasiyet eder: 

osman ertuğrul oğlusun, 

oğuz karahan neslisin, 

hakkın bir kemter kulusun, 

ist'mbol'u aç gülzar yap. 

bu vasiyet, kuruluşundan iki bin yılı aşkın bir zaman sonra fatih sultan mehmet eliyle yerine getirilir. bizanslıların konstantinopol, türklerin konstantiniye dedikleri istanbul'un, halk dilindeki adı kimi vakit ist'nbol, kimi vakit sitambul'dur. şair nedim: "bu şehr-i sitambûl ki, bî misl-i beh'dır" derken, şair nabi: "itsün ist'nbol'u allah m'mur - andadır cümle me'l'lî umûr" der. ne yazık ki tanzimat'tan sonra "ist'mbol" adı unutulur, "konstantiniye" adı paralara varıncaya dek yazılır. atatürk, onu kesin olarak "istanbul" yapar." 

ayrıca yukarıda olmayan diğer isimleri

(bkz: ağrondone)

(bkz: aleksandre)

(bkz: alma rome)

(bkz: alyana)(bkz: albana)

(bkz: anthusa)

(bkz: antonia)

(bkz: antoninya)

(bkz: âsitane)

(bkz: asitane-i aliyye)

(bkz: asbitane-i aliye)

(bkz: beldetü'l-tayyibe)

(bkz: bizantion)

(bkz: bizantium)

(bkz: bizantiya)

(bkz: cezire-i heft cebel)

(bkz: constantinople)

(bkz: çakdurkan)(bkz: çakodurkan)

(bkz: çar'gorod)(bkz: çargrad)

(bkz: çezar)

(bkz: darü'l-hilafetü'l aliye)

(bkz: dârü's-saltana der-âliyye)

(bkz: dar-us salta- nat il aliye)

(bkz: dar us saltanat us saadet)

(bkz: dar us saltanat us saniye)

(bkz: dar ül hilafe,der-i devlet)

(bkz: dergâh-ı mualla)

(bkz: dergâh-ı selâtin)

(bkz: der i devlet)

(bkz: dersaadet,el-faruk)

(bkz: el-mahsura)

(bkz: escomboli)(bkz: eskomboli)

(bkz: estambol)(bkz: esdambol)

(bkz: astefanye)

(bkz: granduye)(bkz: grandoye)

(bkz: gûlgûle-i rûm)

(bkz: harakliyan)

(bkz: islâmbol)

(bkz: istimboli)

(bkz: istinpolin)

(bkz: istefaniye)

(bkz: kalipolis)

(bkz: kanaturye)(bkz: kanatorya)

(bkz: kayser-i zemin)

(bkz: kostantina el-uzmâ)

(bkz: kostantiniye-i kübra)

(bkz: konstantingrad)

(bkz: kostantiniyye)

(bkz: konstantinapolis)

(bkz: kospoli)

(bkz: kostye)

(bkz: kostyantine-grad)

(bkz: kostaniyye-i mahrusi)

(bkz: licus)

(bkz: mahmiyye-i istanbul)

(bkz: mahrûsâ-i istanbul)

(bkz: mahrûsâ-i kostantiniyye)

(bkz: mahrusa-i saltanat)

(bkz: makedonya)

(bkz: megapolis)

(bkz: megali polis)

(bkz: miklagard)(bkz: miklagord)

(bkz: neas romes)

(bkz: nor-hormn)

(bkz: nova rome)

(bkz: pây-i taht-ı saltanat)

(bkz: poli)

(bkz: polin)

(bkz: polis)

(bkz: pozantyam)

(bkz: roma bizanti)

(bkz: roma)

(bkz: constantium)

(bkz: roma orientum)

(bkz: sakalye)

(bkz: secunda roma)

(bkz: sitanbûl)

(bkz: stambul)

(bkz: stimbol)

(bkz: südde-i saadet)

(bkz: südde-i saltanat)

(bkz: şehr-i azâm)

(bkz: şehr-i konstantin)

(bkz: taht-ı rûm)

(bkz: tarigrad)

(bkz: tekfuriye)

(bkz: urbis imperiosum)

(bkz: ümmü'd-dünyâ)

(bkz: vezenduvar)

(bkz: vizant)

(bkz: vizantion)

(bkz: vizant kağak)

(bkz: yağfuriye)

(bkz: yantoviçe)

* istanbul’un eski isimlerinden elimden geldiğince bulabildiklerimi derledim,
yukarıdaki listede birkaç mükerrer isim farklı tasnif nedeni ile yer almış olabilir,
kadı kızında da bulunabilecek kusurlardan sayıverin.