Bir Süredir Gündemden Düşen 2019 Ekonomik Krizine Dair Güncel Bir Değerlendirme
ekonomik krizin nasıl bir seyir izlediğine dair, son iki aydır yaşanan gelişmeler ve gelen veriler ışığında bir analiz yapmaya çalışalım. haber veri ve gelişmelerden krizin derinleşme seyrini sürdürdüğünü, suriye'den 6-12 aylığına gelip, 7 senedir kalan sığınmacı rolüne büründüğünü görebiliyoruz:
1) oecd tahminleri
oecd türkiye'nin 2019 yılı gsyih beklentisini eksi 1.8'den eksi yüzde 2.6'ya düşürdü. kurum, 2020 yılı beklentisini yüzde 3.2'den yüzde 1.6'ya indirdi.
2) bddk hamlesi
bddk'nın yeni uygulamasına göre 100 bin dolar dövizin tl karşılığı bir gün önce yatırılacak, alınan döviz ilgilinin hesabına ertesi gün geçecek. yani ülkede uzun yıllar sonra kambiyo vergisi getirilmiş oldu.
3) hükümetten bankalara baskı
yatırımcılar, büyüyen bütçe açığını tasarruf yaparak kontrol etmek yerine, türkiye’de hükümetin artan oranda bankalara baskı yaparak doğrudan faizleri etkilemeye çalıştığını vurguluyor.
4) örtülü ödenekte tarihi rekor
hazine ve maliye bakanlığı tarafından açıklanan mayıs ayı bütçe gerçekleşmelerine göre cumhurbaşkanlığı geçen yılın ilk 5 ayında 198 milyon lira harcarken bu yılın aynı dönemindeki harcaması 1.5 milyar liraya yaklaştı.
5) akaryakıt satışları çakıldı
benzin ve motorinin fiyatı dolar kuruna bağlı olarak son bir yılda ciddi şekilde zamlandı. vatandaş da zamlara karşı önlemini alıyor ve depoyu artık eskisi kadar doldurmuyor. tüik, 2019 nisan ayı perakende satış endeksi verilerine göre; otomotiv yakıtı satışları %11,6 azaldı.
6) sgk'nın sigortalı verilerini gizlemesi
tıpkı tüik manipülasyonları gibi, sgk'da sigortalı verilerini gizleyerek, ekonomik krizin vahametini, gerçek işsizlik rakamlarını gizlemeye çalışmaktadır. altı aydır veriler açıklanmamaktadır. çiğdem toker konu ile ilgili güzel bir yazı kaleme almıştır. aşağıda yer alıyor.
7) kapanan/açılan şirket sayısı
içinden geçtiğimiz daha doğrusu içimizden geçen ekonomik krizin önemli bir belirtisi de kapanan ve kurulan işletmeler arasındaki ciddi farkta görüldü. tobb'un açıklamalarına göre nisan ayında kurulan şirket sayısı geçen yılın aynı ayına göre yaklaşık % 21 azalırken, kapanan şirket sayısı tam tersine %25 artmış. şahıs işletmelerinde durum benzer şekilde.
8) merkez bankası rezervlerinde erime
seçimin finansmanını sağlamak, ekonomiyi kısa süreli makyajlayarak güzel göstermek uğruna mb rezervleri eritilmektedir. merkez bankası’nın net uluslararası rezervleri bir haftada 1 milyar 783 milyon dolar düşüş göstererek 2019 yılının en düşük seviyesine indi.
9) vatandaş borçları
vatandaş borcunu ödemekte gittikçe zorlanıyor. bddk verilerine göre bankaların takipteki alacakları 2019 yılı başında 96,7 milyar iken 17 mayıs haftası itibariyle %13,8 artarak 110 milyar liraya çıkmış.
10) açlık sınırı
türkiye işçi sendikaları konfederasyonu (türk-iş), ankara’da hesaplanan gıda enflasyonunun mayıs’ta bir önceki aya göre yüzde 0.81 arttığını; dört kişilik bir ailenin açlık sınırının 2,124 lira, yoksulluk sınırının ise 6,919 lira olduğunu açıkladı.
11) ekonomi güven endeksi
ekonomik güven endeksi de mayıs ayında önemli bir gerileme yaşadı. ekonomik güven endeksinin mayıs ayında düştüğü 77,5 civarı bir seviye daha önce geçen yıl sonbaharında döviz kurundaki şiddetli hareketlerden sonra görülmüştü.
12) emeklilik fonlarından hazineye borç aktarılması
sermaye piyasası kurulu (spk), bireysel emeklilikte standart fonların yüzde 10’unun hisse senedine yatırım yatırılacağını açıkladı. kararla, borsaya ve devlet tahvillerine ek kaynak girişi sağlanması hedefleniyor.
13) avm ciroları
29 mart ve 23 haziran seçimleri için hükümet bütçe sınırlarını zorlayarak haracamaları arttırsa da, piyasayı paraya boğsa da, avm ciroları enflasyona yenik düştü.
14) gelir dağılımı/zengin-fakir enflasyonu
(betam) hesaplamalarına göre, yoksul ile zengin enflasyonu arasındaki fark 21.5 puanı buldu. yoksulların enflasyonu, zenginlerin enflasyonundan 21.5 puan daha yüksek çıktı
15) otomotiv ve traktör satışları
türkiye otomobil ve hafif ticari araç toplam pazarı, 2019 yılı ilk beş ayında bir önceki yılın aynı dönemine göre %49,57 azalarak 152.456 adet olarak gerçekleşti. 2018 yılı ilk beş ayında 302.311 adet toplam pazar gerçekleşmişti. traktör sektöründe üretim krizi sürüyor. türk tarım alet ve makineleri imalatçıları birliği (tarmakbir) verilerine göre, bu yılın ilk 5 ayında traktör üretimi geçen yılın aynı dönemine göre yaklaşık yüzde 60 (59.8) oranında azaldı.
otomotivde çöküş sürüyor
traktör satışları çakıldı
16 ) işsizlik
veri saklama ve manipülasyonlara rağmen işsizlik rakamları içler acısı. özellikle 16-25 yaş arası her 3 gençten en az biri işsiz. üniversite mezunu işsizlik oranı tarihin en yükseği.
tüik verilerine göre türkiye genelinde 15 ve daha yukarı yaştakilerde işsiz sayısı 2019 yılı mart döneminde geçen yılın aynı dönemine göre 1 milyon 334 bin kişi artarak 4 milyon 544 bin kişi oldu. işsizlik oranı 4 puanlık artış ile %14,1 seviyesinde gerçekleşti.
aynı dönemde; tarım dışı işsizlik oranı 4,2 puanlık artış ile %16,1 olarak tahmin edildi. genç nüfusta işsizlik oranı 7,5 puanlık artış ile %25,2 olurken, 15-64 yaş grubunda bu oran 4 puanlık artış ile %14,3 olarak gerçekleşti.
17) inşaat sektörü öldü ağlayanı yok
türkiye genelinde konut satışları 2019 mayıs ayında bir önceki yılın aynı ayına göre %31,3 oranında azalarak 82 252 oldu. türkiye genelinde ipotekli konut satışları bir önceki yılın aynı ayına göre %85,8 oranında azalış göstererek 5 231 oldu. tüik verilerine göre, inşaat maliyet endeksi (ime), 2019 yılı nisan ayında bir önceki aya göre yüzde 1,6, bir önceki yılın aynı ayına göre yüzde 26,41 arttı.
inşaat maliyetleri
konut satışları dipte
18) bütçe açığı
yep hedefleri, gereksiz seçim yenilemesi ve popülist politikalarla hedeflerin çok ötesinde arttı. yılın ilk beş ayında yep hedefleri %80 aşıldı. mahfi eğilmez'in bütçe analizi de aşağıda.
19) sanayi üretimi
tüik verilerine göre sanayi üretimi nisan'da aylık % 1, yıllık bazda ise % 4 düştü
beklenti aylık % 0.1 artış, yıllık % 2.2 düşüş olmasıydı.
20) perakende satışlar
takvim etkilerinden arındırılmış sabit fiyatlarla perakende satış hacmi 2019 yılı nisan ayında bir önceki yılın aynı ayına göre %6,9 azaldı. aynı ayda gıda, içecek ve tütün satışları %2,9, gıda dışı satışlar (otomotiv yakıtı hariç) %7,1, otomotiv yakıtı satışları %11,6 azaldı.
21) vergi gelirlerinde azalma
insanlar kriz nedeniyle, üretim yapamadıklarında, parasal sıkıntıya düştüklerinden bir şey satın alamıyor. katma değer vergisi tüketimin azalması ile beraber mal hizmet oranında yaşanan azalmaya bağlı olarak düştü. 2018 yılının nisan ayında kdv gelirleri 20 milyar 945 milyon tl olmuştu. bu rakam 2019 yılının nisan ayında 17 milyar 433 milyona düştü.
aynı şekilde özel tüketim vergisi’nde de (ötv) kdv gelirlerin görülen durum söz konusu. buna göre 2018 yılının nisan ayında ötv gelirleri 44 milyar 401 milyon tl olmuştu. bu rakam 2019 yılının nisan ayında 40 milyar 958 milyon tl’ye geriledi.
22) biteviye zamlar ve kazıklar
(bkz: çaya %15 şekere %16 mazota 29 kuruş zam yapılması)
(bkz: ucuz etin devleti 500 milyon zarar ettirmesi)
(bkz: 27 haziran 2019 benzin zammı)
(bkz: köi projeleri)
sonuç
ekonomik kriz derinleşmeye/yerleşmeye devam ediyor. hiç de öyle kısa vadede gitme durumu yok. ecb ve fed'in faiz düşürmeye ilişkin açıklamaları, hükümetin kuru frenlemek için yaptığı mantıksız uygulamalar ve seçim nedeniyle piyasaya bütçe dengesini bozan nakit aktarımı ile kısa bir süre için kurlar düşüş eğiliminde. siyasi geleceğin getirecekleri ne olursa olsun, toparlanmadan bahsetmek için 2-3 senemiz var gibi görünüyor.
ekonomik krizin seyrini etkileyecek bir diğer şey ise s-400 mevzusu. ben halen rte'nin bir kıvraklık yaparak, füzeleri başka bir ülkeye konuşlandırmak ve bedelini rusya'ya ödemek şartıyla bu krizi aşmaya çalışacağını düşünmekteyim. ama şu anda türkiye, nadal-federer maçındaki tenis topu gibi abd-rusya arasında gelip gitmekte. elbette bunun ekonomiye yansımaları olacak. bizi bu duruma getiren diplomasi cahili, öngörüsüz yöneticiler/siyasetçiler utansın.