gerek enflasyon yüzünden gerekse tarihsel değişimler yüzünden tbmm'nin açılışından bu yana sürekli bozuk paralarımız değişime uğradı. amatör bir koleksiyoncu olarak meraklısına madeni paralarımızla ilgili bazı genel kültür ve ilginç bilgileri paylaşayım dedim.

bugüne kadar aşağı yukarı 96 adet farklı para basıldı

bunlara ek olarak yaklaşık 37 adet hatıra nitelikli tedavül parası basıldı. bunları da eklersek 133 gibi bir sayı ortaya çıkıyor. peki neden net değil de aşağı yukarı? çünkü aynı paralar küçüklü büyüklü birçok değişimle piyasa sürüldü. boyutları, figürleri, alaşımı vs değişen paraları ayrı olarak dahil ettim. ama mesela kalıp farklılığı yüzünden atatürk'ün saçının seyrek ya da normal olması, yıldızın büyük ya da küçük olması gibi şeyleri saymadım. ayrıca tarihlere göre de ayrı ayrı saymadım. eğer tarihleri de ayırırsak 500'e yaklaşıyor...

birçok kişi hatıra parası ile hatıra nitelikli tedavül parasını karıştırır

hatıra parası koleksiyonerler için oldukça sınırlı sayıda ve nominal değeri reel değerinden düşük olarak üretilir. örneğin üzerinde 50 lira yazan, gerçek değeri 500 lira olan 1000 adetle sınırlı altın para gibi. hatıra nitelikli tedavül parası ise çoğunlukla o yıla özel olarak normal tertipten daha az sayıda basılıp tedavüle verilen paraya denir. 90'lara kadar genellikle fao'nun kampanyaları için üretilmişken sonrasında çeşitli sebeplerle üretilmeye devam etti.

bazı örnekler

yukardan aşağı

1970 2 1/2 lira şaban kılıçtan üstündür

1979 5 lira aile planlaması-herkes için yiyecek

1990 1000 lira çevremizi sevelim koruyalım

1995 25.000 lira 1995 dünya hoşgörü yılı

1996 50.000 lira dünya gıda zirvesi roma

1999 100.000 lira türkiye cumhuriyeti'nin 75.yılı ve halen kullanımda olan 2012 1 lira sayıştay'ın 150.yılı

2012 1 lira türkçe olimpiyatları 10.yıl

2016 1 lira 15 temmuz şehitleri ve gazileri anısına.

bu paralar daha çok 10-500 bin arası tirajla basılmışken, 2012'de 1'er milyon, 2016'da ise tam 70 milyon adet basılarak amacını aşmaya başlamıştır.

bugüne kadar 5 farklı para biriminde paramız basıldı

bunlar sırasıyla para, kuruş, lira, yeni kuruş ve yeni lira. 1 lira 100 kuruşa eşitken, 1 kuruş 40 paraya eşittir. osmanlı döneminde ise bu birimlere ek olarak bugün argo ve yerelde hala kullanılan akçe, mangir, kaime/kayme, fındık, yirmilik gibi birimler kullanılmıştır. `:kim milyoner olmak isterde çıkacak bilgi gibi oldu tam` (heheh)

türkiye'nin ilk paraları 1921 ve 1922 yıllarında basılan 100 para, 5 kuruş, 10 kuruş ve 25 kuruştur

bu paralarda yıllar hicri takvim'e göre, yazılarsa osmanlı alfabası'nde yazılmıştır. 25 kuruşluk para halk arasında manda gözü olarak bilinir. miladi takvim kullanımına geçilmesiyle 1926 ve 1928 yıllarında tekrar basılan bu paralar bu sefer osmanlı alfabesi'yle ancak miladi takvim'le basılmıştır. 1926 yılındaki 25 kuruş sadece 28 bin adet, 1928 yılındaki 100 para, 5 ve 10 kuruş ise sadece birkaç bin adet basıldığı için bugün en değerli koleksiyon paralarımızdandır.

yeni neslin sandığının aksine bugüne kadar basılan 96 paranın yarıya yakının arkasında atatürk resmi yoktur

atatürk resmi olan ilk para 1934 tarihli oldukça egzotik bir para olan 100 kuruş'tur. atatürk'ün olmadığı paraların tura kısmında genellikle ay-yıldız ya da delik bulunur. bunun istisnası ise 1940-1941 yıllarında basılan ismet inönülü 1 lira'dır.

tarih boyunca birçok ilginç ve garip para piyasaya sürülmüştür

bunlardan biri az önce bahsettiğim 1934 100 kuruş'tur.

o sırada 1 liralık banknot dolaşımda olmasına rağmen 830 milyem gümüşten 718 bin adet 100 kuruşluk para basılmıştır. bu paranın bir başka özelliği de 3 farklı kalıp kullanıldığı için yazı kısmındaki yıldızın 3 farklı boyutta basılmış olmasıdır. ayrıca bu para latin alfabesi ya da bir başka deyişle yeni alfabe ile basılan ilk paramızdır.

100 kuruşun dışında sonuncusu 1948 yılında olmak üzere gümüşten 25 kuruş, 50 kuruş ve inönülü 1 lira da basılmıştır.

en son basılan 'para' 1942 10 para'dır. değeri çeyrek kuruştur

1948 başımı 1/2 kuruş ise sanırım o dönemde insanlara kesirli sayı öğretmek için tedavüle verilmiştir (heheh)

bugüne kadar en çok yıl boyunca basılan para 54 farklı yılda basılan 10 kuruş'tur

üzerinde en büyük sayıyı bulunduran para 250.000 lira iken en küçüğü 10 para'dır (1/4 kuruş). nominal olarak en büyük paralar ise eski 1 milyon liraya tekabül eden 1 ytl ve bugünkü 1 lira'dır.

en çok haksızlığa uğramış para ise 25 bin lira'dır

1995 yılında hayatımıza giren bu para 2001 yılında ufalıp 2004 yılında son kez basılarak hayatımızdan çıkmıştır. ancak kankaları 10 bin ve 50 bin lira 1 ve 5 yeni kuruş/kuruş olarak yoluna devam ederken bu para unutulmuş gitmiştir. devletimiz 2.5 kuruş çıkarmayarak hakkını yemiştir. (eheh)

ikinci haksızlığa uğrayan para ise 1984'te basılan 20 lira'dır

bu paradan önceki şeride paralarımız alüminyum'dan basılmaktayken bu para ve kankaları 50 ve 100 liralarla birlikte günümüzdeki bakır-nikel-çinko tipi alaşıma geçilmiştir. ama ne alakaysa 1985 yılında bu paranın başımı tamamen durdurulup 1990'a kadar alüminyumdan 25 lira basılmaya başlanmıştır. stokta fazladan alüminyum kalmış sanırım.

son olarak haksızlığa uğrayan diğer bir para ise 2500 liradır

1998 yılında laf olsun diye olsa da hala 1000 lira basılırken 2500 lira'nın başımı 1996'da durdurulmuştur.

çapı en büyük para 32.5mm ile 1974-1979 yıllarında arasında basılan devasa 5 lira'dır

ancak bu para en ağır para değildir. en ağır paralarımız 12 gramlık ağırlıkları ile 100 kuruş, inönülü 1 lira ve onun muadili atatürk'lü 1 lira'dır.

en küçük ve en hafif para ise 1975-1977 yılları arasında basılan 1 kuruş'tur

alüminyumdan dökülen bu para sadece 14 mm çapında ve 0.9 gram ağırlığındadır. karıncalar ve sivrisinekler de kullanabilsin diye basılmış sanırım.

enflasyonumuzun tarih içinde geldiği noktayı paralarımızla özetleyebiliriz

bugünün 1 lirasıyla tam 400 milyon adet 10 para'nın değeri birbirine eşit. gerçi sadece 80 milyon adet basıldı bu para...

1934'den 1969'a kadar en büyük bozuk para 1 lira'ydı. o tarihten sonra 2 1/2 lira, 1974 yılında 5 lira, 1981'de 10 lira, 1984'de 100 lira, 1989'da 500 lira, 1990'da 1000 lira, 1991'de 2500 lira, 1992'de 5000 lira, 1994'de 10.000 lira, 1995'de 25.000 lira, 1996'da 50.000 lira, 1999'da 100.000 lira, 2002'de 250.000 lira ve nihayet 2005 yılında eski 1 milyon lira değerinde 1 ytl basıldı.

son olarak en çok basılan para 311 milyon+ başım ile 2009 1 lira'dır

size garip gelebilir ama 50 kuruş diğer 1 lira, 25 kuruş, 10 kuruş ve 5 kuruş'a göre çok daha az basılmaktadır. piyasada 50 kuruş'un neden diğerlerine göre daha az olduğunu da artık öğrenmiş oldunuz. (heheh) bu arada hayatımızdan çıktığını düşündüğünüz 1 kuruş'tan bu yıl 30 milyon+ adet basılmış ve hala basılmaya devam etmekte. daha buralarda yani.

kaynaklar: darphane.gov.tr, colnect.com