efes... tarihin en önemli şahsiyetlerinden bazılarını ağırlamış antik çağ'ın en önemli şehirlerinden biri. efes sokaklarını arşınlarken bu şahsiyetler size arkadaşlık edebilir.

1. efes, roma şehrinden (mö 753) çok daha önce kuruldu. iyonya birliği'nin bir parçasıydı. tiyatrosu 20 bin kişiyi (antik çağ'a göre manyak bir kapasite) alabiliyordu. diana, roma mitolojisinde avcılık ve doğum tanrıçasıdır. yunan mitolojisinde artemis'e denk gelir. efes'i efes yapan şey zaten artemis'tir.

2. efes'teki artemis tapınağı'nın yapılması lidya kralı kroisos önderliğinde başladı ve mö 550 yılında tamamlandı. dünyanın yedi harikası'ndan biri olarak kabul edilen bu muazzam yapıdan geriye bir iki mermer parçası kalmıştır. yapımında kullanılan mermer, antik çağ'ın en lüks yapı taşıydı.

3. "değişmeyen tek şey değişimdir." sözünün sahibi olan filozof herakleitos (mö 535-475) efesli'dir. ayrıca efes okulu denilince akla yine o gelir.

4. anabasis gibi muazzam bir eserin yazarı olan ksenophon (mö 431-354), sokrates'in öğrencisiydi. ancak bununla karıştırılmaması gereken bir adaşı da var: bu kişi 'efesli ksenophon' olarak bilinir. bir efes masalı: habrokomes ve anthia adlı eseri, efes hakkında bilgiler verir.

5. plutarkhos'a göre büyük iskender (mö 356) doğduğunda efes'teki artemis tapınağı'nda yangın çıkar.

a. tapınağı yakan efesli herostratos adında en ağır küfürleri hak eden bir kişidir. bu göt lalesi, adını tarihe yazdırmak istiyordu.

6. mö 334 yılında gerçekleşen granikos muharebesi'nde büyük iskender'den vurgun yiyen pers komutanı rodoslu memnon kendine gelebilmek için bir süre efes'te kaldı.

7. büyük iskender, efes'e geldiğinde dönemin en büyük ressamlarından olan apelles ile tanıştı. apelles'e birtakım resimler yaptırdığı biliniyor. maalesef apelles'in hiçbir eseri günümüze ulaşamamıştır.

8. mö 195'te meşhur kartacalı komutan hannibal barca ile seleuikos hükümdarı antonikous'un buluştuğu yer efes'tir.

9. mö 130 yılında pergamon kralı üçüncü attalos'un, ülkesini, roma imparatorluğu'na miras bırakmasıyla küçük asya/asia minor eyaleti oluşturuldu. mö 27'de augustus'un emriyle küçük asya'ya yöneticiler atandı. pergamon/bergama idari olarak yöneticinin oturduğu yer olsa da hazine efes'te kalırdı.

10. mö 88 yılında pontus kralı ve ezeli roma düşmanı olan mithradates önderliğinde, küçük asya'da bulunan romalılar ve roma yandaşları öldürüldü. 100 binden fazla kişinin öldürüldüğü bu olaylarda en fazla zararı gören yerlerden biri efes'ti. tarihçilere göre, kutsal alanlara sığınanlar bile acımasızca öldürüldü.

11. mö 33 ya da 32'de octavianus (augustus) ile iç savaşa giren kleopatra ve marcus antonius bir süre efes'te kalıp gelecekleri hakkında planlar yaptı.

12. şamlı nikolaos, mısır kraliçesi kleopatra'nın çocuklarının öğretmeniydi. daha sonra yahudi kralı büyük herod'un danışmanlarından biri oldu. mö 14 yılında, augustus'un sağ kolu olan agrippa ile efes'te konuşma fırsatına erişti. agrippa'dan yahudiler için ayrıcalık istiyordu.

13. isa'nın annesi olan meryem'in hayatının son günlerini efes'te geçirdiği söylenir. meryem ana evi'nin efes'e yakın olması bu iddiayı güçlendirmektedir.

14. aziz pavlus (ms 5-64/67), efes'te verdiği bir vaaz ile o sıralar henüz azınlıkta olan hristiyanları, roma imparatorluğu'na karşı resmen isyana teşvik etmişti. imparator neron ise bu isyanlardan sonra başkentte ciddi kovuşturmalar yaptı.

15. ms 17 lidya depremi olarak bilinen büyük yıkımda günümüzün tüm antik kentleri büyük zarar gördü. en çok da sardes ve efes'in yıkıma uğradığı düşünülüyor.

16. imparator vespasianus, ms 70 yılında efes'in astrolojideki başarısını biliyordu. buraya en seçkin adamlarını yolladı.

17. on iki havari'nin en genci olan yuhanna/john, imparator domitianus döneminde efes'ten sürüldü. imparator nerva zamanında (ms 96-98) efes'e döndü ve burada -hristiyan geleneğinin anlatısına göre- incil'i yazdı. ayrıca efes'te öldüğü kabul edilir.

18. efesli soranus, imparator trajan (ms 98-117) ve hadrianus (ms 117-138) dönemlerinde roma'da yaşamış meşhur bir hekimdi. kadın hastalıkları üzerine yazdığı eseri uzun bir süre rehber olarak kullanıldı.

a. imparator hadrianus, imparatorluğun tüm eyaletlerini gezmesiyle meşhurdu. ms 123 ya da 124 yılında efes'e de uğradı.

19. ilk hristiyan tarihçilerden ve filozoflarından biri olan justin martyr (ms 100-165) kısa bir dönem efes'te öğretmenlik yaptı.

20. ikinci yüzyılda yaşayan ve de the interpretation of dreams/rüyaların yorumu eseriyle bilinen artemidorus daldianus aslen efesli'ydi. bu eserinde rüyalardan çıkarımlar yaparak astrolojiye düşkünlere yol gösteriyordu.

21. meşhur celsus kütüphanesi, ikinci yüzyılda galius julius aquila tarafından roma senatörü olan babası anısına yaptırıldı. bu kütüphane, iskenderiye kütüphanesi ve bergama kütüphanesi'nden sonra en fazla bilinen yerdir.

22. imparator decius döneminde (249-251), pagan tanrıları adına kurban kesmek zorunlu kılınınca efes'te yedi genç idam edilmemek için bir mağaraya saklandı. mağarada ölen bu gençler daha sonra hristiyanlar tarafından herkese örnek olarak gösterildi ve hikayeleri geniş kitlelere ulaştı.

23. roma imparatorluğu'nun çaresiz kaldığı üçüncü yüzyıl krizi zamanında bir cermen kavmi olan gotlar, 256-270 yılları boyunca küçük asya'yı mahvetti. efes de bu büyük yıkımdan payına düşeni aldı. tapınaklarındaki tüm hazineler gotlar tarafından toplandı. tarihçi edward gibbon'a göre diana/artemis tapınağı gotlar tarafından yapılan üçüncü saldırıda yıkıldı.

24. roma imparatorluğu'nun son pagan imparatoru olan julianus the apostate'nin (361-363) en meşhur hocalarından biri efesli maximus'tu. ayrıca julianus kısa bir dönem olsa da efes'te eğitim almıştı.

25. üçüncü ekümenik konsil 431 yılında efes'te toplandı. artemis ile meryem ana'nın bereketi üzerinde duruldu. yani paganları, artemis aracılığıyla hristiyanlığa davet etmek amaçlanıyordu. ikinci efes konsili ise 449 yılında yapıldı.

edward gibbon muhteşem eseri roma imparatorluğu'nun gerileyiş ve çöküş tarihi'nde biz türkler'i efes, bergama gibi antik yerleri koruyamadığımız için sertçe eleştirir.

kaynaklar:
* matthew bunson - encylclopedia of the roman empire
* william smith - dictionary of greek and roman biography and mythology
* john julius norwich - antik dünyayı şekillendiren kentler
* görseller vikipedi'den alındı.

Zamanında İzmir Sınırları İçinde Kurulmuş Olan Pergamon Şehrinin Muhteşem Özellikleri