Almanya'nın Fransa İşgali Sırasında Mona Lisa'yı Yağmadan Kurtaran Adam: Jacques Jaujard
mona lisa’yı kurtarmak
almanya, 1938 martında avusturya'yı ilhak ettikten sonra, fransa ulusal müzelerinin müdür yardımcısı jacques jaujard, savaşın önlenebileceği küçük umudunu da kaybetmişti. ingiltere’nin olan bitene seyirci kalmama politikasının dahi, nazi işgalini engelleyemeyeceğini ve fransa sanat eserlerinin de bu işgalden payını alacağını gayet iyi biliyordu. hitler ve kurmayları, işgal etmeye hazırladıkları ülkelerin sanat koleksiyonları için bir liste yapmışlardı, ve listenin en başında 140 yıldır louvre’un gözbebeği mona lisa bulunuyordu. bu nedenle jaujard, louvre'un kuratörü rené huyghe ile birlikte louvre koleksiyonunun tamamını tahliye etmek için gizli bir plan hazırladı.
1939 yıllının yaz ayının sonlarına doğru, savaş canlarının iyiden iyiye çalmasının başlamasıyla, jaujard ve ekibi, eserlerin tahliyesi için fransa kırsallarında, gözlerden uzak , sadece yağma değil, bombalanma tehlikesi olmayan şatoları, kiliseleri ve gözlerden uzak müzeleri belirledi.
25 ağustos 1939’da almanlar ve sovyetlerin saldırmazlık anlaşması imzalasından sonra jaujard harekete geçti ve üç günlük rutin bir onarımı bahane ederek müzeyi kapattı. louvre çalışanları, louvre okulundan öğrenciler ve mağaza işçileri, gece gündüz çalışarak, tabloları çerçevelerinden çıkardılar, heykelleri sandıklara yerleştirdiler. eserler, tahliye önemlerine göre renklendirildi: koleksiyonun çoğu standart sarı ile, büyük önem taşıyan eserler yeşil ve küresel önem taşıyan eserler kırmızı ile işaretlendi. mona lisa, kavaktan yapılma bir kutunun içine kadifeye sarılarak yerleştirildi. içinde bulunduğu kutu üç kırmızı nokta ile işaretlendi (bu şekilde işaretlenen tek eserdir).
tahliye savaşın, almanya’nın polonya’yı işgal ettiği gün olan 1 eylül 1939’da resmiyet kazanmasından sadece üç gün önce, 28 ağustos 1939’da başladı. ilk durak, 1000 sandık eski eser ve 286 tabloya ev sahipliği yapacak olan loire vadisiydi. bu esnada, mona lisa standart kamyonlarla değil, titreşimden etkilenmemesi için, elastik süspansiyonlu bir sedye ile ambulansta taşınmıştı.
mona lisa, ilk durağı olan loire vadisinin en büyük şatosu olan chateau de chambord’a ulaştığında, ikinci adresini beklemeye başladı.
polonya’nın işgalinden iki gün sonra (3 eylül 1939’da) fransa, almanya’ya savaş ilan ederek resmen ikinci dünya savaşına katılmış oldu
elbette bu, jaujard ve ekibinin “son sevkiyat” için ellerini çabuk tutması anlamına geliyordu; 1863 yılında semadirek adası açıklarında üç parça halinde fransa’ya taşınan semadirek kanatlı zafer heykeli. 3 ton ağırlığındaki bu yapının da, 3 eylül akşamı güvenle kamyona taşınmasıyla 3690 eser louvre’dan güvenle çıkartılmış oldu.
1939 kasım'ında mona lisa, ilerleyen alman ordusudan korunmak için büyük boyutlu tabloların saklandığı en kuzeydeki sanat deposu olan louvigny’e transfer edildi. tablo bu kez yine ambulansla taşındı ancak bu sefer nemi sabit tutmak için ambülans zırhlı bir kamyonetin içine alınmıştı.
jaujard ve diğer yetkililer bu değerli eserleri hem nazilerden hem de işbirlikçi vichy hükümetinden uzak tutmak için üç kez daha taşımak zorunda kalacaktı.
1940 yılının haziran ayında fransa’nın teslim olması ve doğudan gelen mülteci akını ile mona lisa, kukla vichy hükümetinin bir nevi serbest bölgesi olan güneye taşındı. bu seferki adresi toulouse’a 120 km mesafede yer alan loc dieu manastırıydı. bu manastır 1409 yılında yanmış ve güçlendirilerek inşa edilmesinin ardından 1470 yılında tekrar açılmıştı. ancak küratörler bu kez de nemin resimlere zarar vereceğini düşünüyordu. mona lisa ve arkadaşları bu sefer daha güneye, ingres müzesine taşındığında tarihler 3 ekim 1940’i gösteriyordu. la joconde, montauban psikoposunun bu eski ikametgâhında iki yıldan fazla kalacaktı.
ağustos 1942’de müze şiddetli bir fırtınayla büyük bir zarar gördü ve 69 tablo ıslandı ancak mona lisa bunlardan biri değildi.
1943 yılının başlarında jaujard artık burayı da güvenli bulmamaya başladı. bu şüphesinde, almanların 1942 kasım'ında güneydeki serbest bölgeyi işgal etmeye başlaması yatıyordu. çünkü müze artık bir bombalama hedefi haline gelen tarn nehri üzerindeki vieux köprüsüne sadece metrelerce uzaklıktaydı.
şubat 1943'te mona lisa son adresi olacak olan güneybatı fransadaki chateau de montal’e taşındı.
paris, müttefikler tarafından 25 ağustos 1944 yılında özgürlüğüne kavuşturuldu
almanya’nın da 8 mayıs 1945 tarihinde kayıtsız şartsız teslim olmasından sonra mona lisa’nın eve dönme çalışmaları başladı. ancak louvre, savaş esnasında oldukça zarar görmüştü. almanlar, müzede kalan az sayıdaki eserleri yağmalamış ve galeriler bomboş kalmıştı. mona lisa 16 haziran 1945 yılında evine dönerken, louvre 1945 ve 1946 yıllarında ciddi bir tadilat görecekti. da vinci’nin dünyaca ünlü eseri ziyaretçilerle yeniden buluştuğunda ise tarihler 6 ekim 1947’yi gösteriyordu.
başta jaujard olmak üzere birçok kişi mona lisa’yı altı yıl boyunca korumak için olağanüstü çaba göstermişti. ekibin lideri jaujard, savaştan sonra onur madalyası ile ödüllendirilmiş ve ismi louvre üniversitesi giriş kapısına verilmiştir.
bugün, kurşun geçirmez bir camın ardında, yıllık 6 milyon ziyaretçi ile buluşan mona lisa, hayatta kalmasını işte bu parisliye borçludur.