1709'da Binlerce İnsanın Donarak Ölmesine Neden Olan Felaket: Büyük Don
5 ocak 1709, yılın daha ilk günleri avrupa o yıl üç ay süren büyük bir felaket yaşadı: "büyük don" ya da "küçük buzul çağı" olarak adlandırılan bir felaketti bu.
kuzeydeki iskandinavya’dan, güneyde italya’ya ve doğudaki rusya’dan fransa’nın batı kıyısına kadar hey şey bir gecede dondu. ingilizler felaketi “the great frost” (büyük don) diye adlandırırken fransızlar “le grand hiver” dedi. 1708’in sonundan 1710 baharına kadar süren büyük don olayı son 500 yılın en soğuk ve en tahribatlı kışı olarak tarihte yerini aldı.
fransa büyük dondan çok daha fazla etkilendi. fransızlar 1701’den beri ispanya’nın yanında savaşıyordu. bu ittifak hem maddi, hem de manevi olarak oldukça ağırdı. bu nedenle sadece kötü bir kış ülkeyi yıkmak için yeterliydi.
avrupalılar son 500 yılın en soğuk dönemini yaşadılar ve binlerce insan donarak öldü. nehirler dondu, ağaçlar buz tutup parçalandı, ahırlarda hayvanlar donarak öldü, kuşlar taş gibi yere düştü. kurtlar açlıktan köylere inmişti. sığırlara, av hayvanlarına, atlara ve hatta insanlara saldırmaya başlamıştı.
1709 kışı ne kadar soğuktu?
londra bölgesinde sıcaklık -12 °c’ye kadar düşmüştü. isveç’in büyük kuzey savaşı sırasında rusya’yı işgali, 1709’un sert kışı sebebiyle kesintiye uğradı. binlerce isveç askeri, ani fırtına ve don nedeniyle bir gecede öldü.
ingiltere’de upminster rektörü ve royal society üyesi william derham, 1697 yılından beri termometre ve barometresini günde üç kez kontrol ediyordu. 10 ocak'ta -12°c o güne kadar kaydettiği en düşük dereydi.
louis morin’in kayıtlarına dayanan rekonstrüksiyonlara göre minimum sıcaklık 10 ocak’ta -15°c altına düşmüş ve birbirini izleyen on bir gün boyunca bu seviyede kalmıştı. üç gün boyunca yapılan (13, 14 ve 19 ocak) ölçümler - 18°c’nin altını göstermişti. en düşük sıcaklık paris’te -25°c, montpellier’de -17°c, bordeaux’da -20°c olarak kaydedilmişti.
29 aralık'tan itibaren fransa’daki nehirlerin çoğu dondu ve su değirmenleri çalışamaz hale geldi. su seviyesi rekor seviyeye yükseldi. toprak bir metre derinliğe kadar dondu, ölenler için mezar kazmak imkansızdı. ekinler hasar gördü; mahsul olmayacaktı. yiyecek hiçbir şey kalmamıştı ve insanlar artık çaresizlikten kendilerini asıyorlardı.
saint simon’ın anıları ve prenses palatina tarafından yazılan mektuplar, 1709’daki büyük don hakkında bizlere fikir veriyor: “her sabah tarlalarda bulunan ölü insanlardan bahsediyoruz; kurtlar insanlara saldırır... şatoda herkes ürperir... şarap sürahilerde donar... kötü yulaf ezmesi madame de maintenon’un masasına gelir... avlanmayı seven kral dışarı çıkmaktan kaçınır.”
paris üç ay yardım alamadı
fransa hükümeti uzun bir gecikmeden sonra nihayet stokları saymak, piyasaları izlemek ve fiyatları kontrol etmek için tüm eyaletlere komisyon üyeleri gönderdi ve istiflenen tahılın serbest bırakılması için emir verdi. avcılık yasaklandı, köylüler toprağın ekilmesi için teşvik edildi, ekmek dağıtımları organize edildi.
hastanelerde bekleme süreleri genellikle çok uzundu. evsizlere yardım etmek için devlet “halk atölyeleri” düzenledi. açlık halkın ayaklanmasına sebep olmuştu ve 20 ağustos 1709’da beklenen isyan gerçekleşti. fırınlar yağmalandı ve fransız muhafızlar birkaç kişinin ölümünden sorumlu tutuldu.
sonuç olarak
buğday fiyatlarını yükseltmekten başka çare yoktu. ocak 1708’den mayıs 1709’a kadar olan dönemde fiyatlar kuzey bölgelerinde altı kat, güney bölgelerinde iki kat arttırıldı. kayıkçıların tahıl arabalarına saldırmasıyla isyanlar çıktı. hepsi bu kadar değildi. 1710 yılına da sert bir kış damgasını vurdu. 1709’daki büyük don’un neden olduğu kıtlık, yalnızca fransa’da iki yılda 630.000 kişinin ölümüne sebep oldu.
evlilikler 1710’da yeniden başladı, ancak doğumlar yavaştı. yiyecekler özellikle un kalitesizdi. insanlar en ufak ot parçası bulabilmek için kırsalda dolaşıyordu. haziran 1710’a kadar tifo, kızamık, dizanteri, iskorbüt ve çiçek hastalığı yayılmaya devam etti. 1709 büyük don olayı, 1303’ten 1850’ye kadar süren ve yedi büyük ölçekli kış dönemini içeren “küçük buzul çağı”nın bir parçasıydı. tüm bunların içinde 1709’daki büyük don diğer şiddetli hava olaylarına kıyasla 8. veya 9. seviye olarak sınıflandırılabilir.
bu büyük don'un gizemi hala çözülemedi
bugün bile iklimbilimciler 1709 kışının neden avrupa’da son 500 yılın en soğuk kışı olduğunu açıklayamamaktadır.
bu olay ancak birkaç şekilde açıklanabilir; kanarya adaları’ndaki teide, yunanistan’daki santorini ve italya’daki vezüv de dahil olmak üzere birçok avrupa yanardağı önceki yıllarda patlamıştı. atmosferdeki toz ve kül nedeniyle dünya’ya daha az güneş ışığı ulaşıyordu. güneş'in enerji yaymasının büyük ölçüde azaldığı maunder minimum (1645-1715) 1709 yılına denk gelmişti. bu doğa olaylarının o kış avrupa'da yaşanan buzul felaketini yaratıp yaratmadığı hala tartışma konusu olmaya devam ediyor.